19 Cmentarzysko w Tłumaczu/Tlumaczu (ryc. 19.1 i ryc. 13.2)

Rycina 19.1: Usytuowanie cmentarzyska w Tłumaczu na tle innych nekropoli kurhanowych

19.1 Charakterystyka środowiska geograficznego (Tłumacz i Okniany)

Nekropole w Oknianach i Tłumaczu położone są po prawej stronie Dniestru, około 1-1,5 km od siebie. Geomorfologicznie jest to region Wyżyny Podolskiej, która na opisywanym obszarze przybiera charakter górzysto-pagórkowatej wyżyny, pociętej prawobrzeżnymi dopływami Dniestru. Najwyższe wzniesienia tej części wyżyny nazywane są Czartowymi Górami, albo Balahorami i cechują się wydłużeniem o orientacji południkowej. Opływa je od zachodu rzeka Tłumacz, a od wschodu niewielki dopływ Dniestru – Sołonycia, która bierze początek ze źródła o nazwie Okno (stąd Okniany) i już po trzech kilometrach uchodzi do Dniestru. Rzeki te cechują się dużymi spadkami i znaczną siłą erozji.

Tak, jak na całym obszarze Wyżyny Podolskiej, podłoże geologiczne stanowią skały krystaliczne, granity i gnejsy, które przykrywają skały młodsze. W stratygrafii wyraźnie zaznaczają się skały mezozoiku, górnej jury i kredy. Bardzo ważnym okresem w rozwoju geologicznym obszaru jest neogen, w którym w płytkim morzu powstawały piaski, piaskowce, wapienie, ale przede wszystkim mioceńskie gipsy i iły. Miąższość warstw neogeńskich wynosi nawet 100-200 m. Dopiero te warstwy przykrywają osady lessowe.

Specyfiką opisywanej części Podola są tzw. „okna”, „wertepy” lub „howdy”. Tymi różnymi nazwami określa się zagłębienia, obniżenia terenu powstałe na skutek procesów krasowych w skałach gipsowych. Woda rozpuszczając skały gipsowe, tworzy próżnie, a po pewnym czasie zapada się strop takiej formy i powstaje obniżenie o kształcie lejkowatym, o przeciętnej głębokości 6-10 m i podobnej średnicy, ale zdarzają się też formy większe. Opisywane zagłębienia spotyka się dość często w rejonie Oknian i Tłumacza (Czeppe et al. 1969).

Dla obszaru Podola charakterystyczne są powolne ruchy wznoszące uwarunkowane tektoniką. Ich skutki można zaobserwować w dolinach rzecznych. Od Niżniowa zaczyna się jarowy, kanionowy odcinek Dniestru, który charakterystyczny jest dla opisywanego obszaru, a ukształtowany został w głównie w plejstocenie. W strefach krawędziowych dolin dobrze rozwinięta jest sieć wąwozów, zarówno młodych wciętych i wąskich, jak i starych typu „bałki”. W zależności od głębokości wcięć dolinnych, w ich przekrojach odsłaniają się albo granity, ale znacznie częściej leżące na nich wapienie kredowe z licznymi koralowymi skamieniałościami (Gudowski 2016).

Cmentarzyska w Tłumaczu i Oknianach zajmują garb pomiędzy dwoma dopływami Dniestru. Garb jest niższy i węższy w części północnej, gdzie skupisko kurhanów jest bardziej liczne, natomiast szerszy i wyższy w części południowej, gdzie odnotowano dwa kurhany (Tłumacz). Rozpiętość wysokości pomiędzy dnami dolin rzecznych a wyniesieniami mieści się w przedziale od 243 do 359 m n.p.m. Kurhany w rejonie Tłumacza położone są na rzędnej około 359 m n.p.m., natomiast kopce w rejonie Oknian zajmują bardziej połogie i wypłaszczone partie stokowe, na rzędnej 340-345 m n.p.m. Rozpiętość nachylenia stoków na badanym obszarze jest dość znaczna: od 0,32° w dnach dolin i płaskich wierzchołków garbów międzydolinnych do prawie 12° na stromych, podciętych zboczach dolin jarowych.

19.2 Układ przestrzenny cmentarzyska i charakterystyka kurhanów

W granicach administracyjnych miejscowości udokumentowano dwa kurhany (nr 15 i 18) usytuowane na tym samym wzniesieniu, co grupa kopców z Oknian (w odległości około 1,2 km na SW). Znajdują się one w wyższych, wypłaszczonych partiach wzniesienia, rozciągającego się na osi NE – SW (ryc. 19.2, ryc. 19.3).

Rycina 19.2: Tłumacz i Okniany. Cyfrowy model wysokościowy cmentarzysk (po lewej). Tłumacz. Cyfrowy model wysokościowy cmentarzyska z numeracją kurhanów (po prawej)

Rycina 19.3: Tłumacz. Usytuowanie cmentarzyska na mapie satelitarnej (Yandex)

Kurhan 15 (ryc. 19.4, ryc. 19.5) zarejestrowano w południowo-zachodniej części wzniesienia, na polu ornym, na wysokości 336 m, w odległości 770 m na SW od kopca 18. Współrzędne geograficzne: N – 48°51’604’’; E – 025°03’055’’. Kopiec częściowo rozorany. Kształt kolisty, średnica 33 m, wysokość 1,4 m. Wykonano badania geomagnetyczne kopca.

Rycina 19.4: Kurhan 15. Widok od N

Rycina 19.5: Kurhan 15. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 18 (ryc. 19.6, ryc. 19.7) zarejestrowano w środkowej części wzniesienia, w gęstym lesie, na wysokości 336 m, w odległości 770 m na NE od kopca 15 i około 1,2 km na SW od skrajnie południowych kopców z Oknian. Współrzędne geograficzne: N – 48°51’885’’; E – 025°03’516’’.. Kształt kolisty, średnica 25 m, wysokość 2,5 m.

Rycina 19.6: Kurhan 18. Widok od S

Rycina 19.7: Kurhan 18. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

19.3 Badania geomagnetyczne

Badania geofizyczne na stanowisku w Tłumaczu wykonano w maju 2014 r. Prospekcją objęto pojedynczy kurhan oznaczony nr. 15, znajdujący się na otwartym polu, obecnie stanowiącym nieużytek rolny. Omawiany obiekt archeologiczny ma znaczne rozmiary oraz odznacza się dobrym stanem zachowania, pomimo prowadzenia na nim długotrwałych prac rolnych, które pozostawiły po sobie bruzdy orki wgłębiające się znacznie w humus. Szczyt nasypu jest nieznacznie wypłaszczony, zapewne w wyniku orania, natomiast stoki opadają łagodnie w kierunku otoczenia. U podnóża kopca ciągnie się płytki, lecz szeroki okrężny rów, widoczny szczególnie w części wschodniej (ryc. 19.8).

Rycina 19.8: Usytuowanie obszaru badań geomagnetycznych

Obszar badań o łącznej powierzchni 0,36 ha podzielono na dziewięć poligonów pomiarowych (gridów), będących kwadratami o boku o długości 20 m. Razem połączone gridy tworzyły prostokąt o wymiarach 60 × 60 m. Dzięki temu rozwiązaniu oprócz samej mogiły znajdującej się w centrum siatki pomiarowej uchwycono także jej kontekst.

W wyniku prospekcji geofizycznej na kurhanie 15 w Tłumaczu udało się ustalić realny zasięg nasypu, namierzyć rów okalający mogiłę oraz do pewnego stopnia zobrazować strukturę wewnętrzną kurhanu (ryc. 19.9). Poza pradziejowymi reliktami udokumentowano także bruzdy oraniny przecinające cały przebadany obszar wzdłuż linii NW – SE, a miejscami odnotowano także silnie spolaryzowane sygnały, wytwarzane najprawdopodobniej przez przedmioty żelazne – pozostałości prac rolnych lub innych, bliżej nieokreślonych nowożytnych przedmiotów. Należy brać także pod uwagę możliwość występowania w tym miejscu śladów działań wojennych z okresu II wojny światowej, o których zawiadamiali miejscowi drwale.

Zawężenie odebranego natężenia magnetycznego do przedziału +5 – -5nT pozwoliło na skontrastowanie anomalii emitowanych w obrębie kurhanu względem pola magnetycznego otoczenia (ryc. 19.9). Przy opisie obrazu wynikowego w pierwszej kolejności należy zauważyć dobrze odznaczającą się zewnętrzną krawędź kopca. W północnej części przyjmuje ona postać dipolowej anomalii, zwłaszcza wyróżniającej się w sektorze północno-zachodnim, z maksimami osiągającymi progowe wartości przyjętej skali. Zarówno normalna polaryzacja, jak i regularny kontur omawianej anomalii, odpowiadający zarysowi kopca, pozwala sądzić, że wskazuje ona na element konstrukcyjny kurhanu, znajdujący się poniżej ziemnego płaszcza. Kontynuacja anomalii w pozostałych częściach nasypu pozwala przypuszczać, że w tym przypadku mamy do czynienia ze strukturą w formie pierścienia, zbudowanego z materiału o wysokiej zawartości żelaza. Niemniej jednak wydaje się, że anomalia jest zdecydowanie wyraźniejsza w części północnej w porównaniu z południową. Może to być efekt działania czynników postdepozycyjnych, które wpłynęły na stan zachowania mogiły w ostatnich stuleciach. W trakcie długotrwałego wykorzystywania terenu stanowiska jako pola uprawnego górne warstwy nasypu i umieszczone w nich elementy konstrukcyjne zostały przemieszane oraz zawleczone w kierunku północnym, co potencjalnie dokumentują bruzdy orki. Choć powyższa interpretacja wydaje się prawdopodobna w świetle obecnie dostrzegalnych efektów prac rolnych, to jednak nie można wykluczyć innych potencjalnych przyczyn tej charakterystycznej magnetyzacji. Również dookolny rów jest widoczny na obrazie wynikowym jako pas podniesionych wartości gradientu tuż przy krawędzi nasypu. Ponownie jest on wyraźniejszy po stronie północnej, podczas gdy na przeciwległym krańcu jest mniej czytelny i zaburzony. Wreszcie, jego wschodnia część jest najmniej rozpoznawalna, mimo że rzeczywisty stan zachowania rowu w tym miejscu jest dużo lepszy w porównaniu z pozostałymi sekcjami (ryc. 19.8). W celu lepszego zwizualizowania kontrastu pomiędzy anomaliami gradient został zawężony do przedziału 3 – -3 nT.

Rycina 19.9: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 15 na stanowisku Tłumacz (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20 × 20 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 15 na stanowisku Tłumacz z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

Ogląd obrazu wynikowego (ryc. 19.10) pozwala sądzić, że materiał wypełniający poszczególne części dookolnego rowu cechuje się niejednorodnym stopniem magnetyzacji. Wytłumaczenie tej zmienności może być oparte na procesach pedologicznych i wpływie antropogenicznym na stanowisko w ubiegłych latach. Humus, charakteryzujący się zazwyczaj wyższą podatnością magnetyczną od podglebia, w efekcie orania mógł zostać usunięty z powierzchni nasypu i zdeponowany następnie w północnej części rowu, gdy pług osuwał się w dół stoku mogiły. Z drugiej strony choć jego północno-zachodnia sekcja jest bardziej czytelna ze względu na charakterystyczny, półksiężycowaty ślad o podwyższonej magnetyczności, to jednak wydaje się ona dużo węższa w porównaniu z jego pozostałymi odcinkami. Obserwacja ta odpowiada pomiarom wysokościowym, wykonanym na kurhanie wraz z jego otoczeniem (ryc. 19.8). Sekcja południowa, a zwłaszcza południowo-wschodnia, choć nie ma wyraźnej granicy, jest jednak znacznie szersza i może odbiegać nawet do 10 m od krawędzi kurhanu. Wewnątrz rowu znajduje się także kilka wysokich odczytów, które mogą oznaczać przedmioty, znajdujące się tam w wyniku procesów postdepozycyjnych.

Zawężony zakres natężenia pola magnetycznego pozwala także precyzyjniej określić strukturę wewnętrzną mogiły, zwłaszcza w jej centralnej części (ryc. 19.10). Obserwujemy tam wewnętrzny pierścień, złożony z pojedynczych anomalii, potencjalnie wytwarzanych przez intencjonalnie zdeponowane materiały poddane indukowanej lub termoremanentnej magnetyzacji (np. struktury zbudowane z kamienia lub/i drewna). Kilka punktowych, bardzo wyraźnych odczytów pozwala sądzić, że mamy tam do czynienia z jamami o specyficznym wypełnisku, mającym podniesioną podatność magnetyczną (popiół oraz węgiel lub materiał organiczny). Otaczają one rozległe, ujemne maksimum magnetyzacji, symbolizowane przez białą plamę w centrum kurhanu. Ta anomalia przypuszczalnie ma kontynuację w kierunku południowo-zachodnim, gdzie styka się z zewnętrznym pierścieniem, oznaczającym obwód kurhanu. W chwili obecnej trudno jest zasugerować jej potencjalne źródło, jednak wciąż wydaje się prawdopodobne, że jest ono strukturalnie związane z kurhanem.

Podsumowując, można powiedzieć, że prospekcja magnetometryczna na kurhanie nr 15 w Tłumaczu przyniosła dobre rezultaty, pozwalające określić wiele istotnych aspektów konstrukcji i struktury wewnętrznej grobowca. Nie bez znaczenia pozostaje stan zachowania nasypu, który ze względu na znaczne wypłaszczenie u szczytu oraz niezbyt strome stoki umożliwił w miarę regularne rozpoznanie geofizyczne. Postuluje się w tym miejscu wykonanie odwiertów, które pomogłyby zweryfikować rzeczywisty materiał i charakter anomalii zarejestrowanych w centrum kopca: zewnętrznego i wewnętrznego pierścienia, a także umożliwiłyby zdefiniowanie zasięgu dookolnego rowu.

Rycina 19.10: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 15 na stanowisku Tłumacz (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20 × 20 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -3 – +3nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 15 na stanowisku Tłumacz z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

19.4 Informacje archiwalne

Tłumacz (wg Sulimirski 1968:154)

W 1878 r. dr Lenz zbadał kurhan w tej miejscowości. Następujące przedmioty zostały następnie przekazane do Natur-Historisches Museum w Wiedniu (nr 3147-51): przepalone kości ludzkie, trzy małe odłupki krzemienne, nóż krzemienny i dwa niezdobione naczynia, oba grubościenne, kruche. Jednym z nich był kubek (3147), ciemnobrązowy, miał wysokość 7 cm, szeroki wylew o średnicy 11,5 cm, ścianki natomiast miały liczne perforacje, regularnie usytuowane na powierzchni naczynia w trzech rzędach (3148). Był to niewątpliwie pochówek ciałopalny.

Materiały nie były publikowane.