15 Cmentarzysko w Putiatyńcach/Putiatyncach (ryc. 15.1 i ryc. 15.2)

Rycina 15.1: Usytuowanie cmentarzyska w Putiatyńcach na tle innych nekropoli kurhanowych

Rycina 15.2: Usytuowanie cmentarzyska w Putiatyńcach - wideo

15.1 Charakterystyka środowiska geograficznego

Cmentarzysko w Putiatyńcach położone jest w środkowym biegu Gniłej Lipy, po lewej stronie rzeki. Jest to obszar zachodniej części Wyżyny Podolskiej, zwanej Wyżyną Opolską. Stanowisko zlokalizowane jest na E od Rohatyna, co pod względem geograficznym odpowiada Opolu Rohatyńskiemu. Jest to region silnie rozczłonkowany przez rzeki, podzielony na garby i drobniejsze grzędy, co nadaje mu pagórkowaty charakter, bez wyraźnych partii wierzchowinowych. Taki krajobraz rozpościera się aż do ujścia Złotej Lipy (Rąkowski 2006; Gudowski 2016).

Dniestr i jego dopływy płyną albo głęboko wciętymi dolinami – kanionami, albo przybierają postać rzeki meandrującej na bardziej płaskich obszarach, tworząc liczne zakola (Bogucki 2006). Od miejscowości Kozary i Ćwitowa Dniestr wpływa do rozległej Kotliny Halicko-Bukaczowskiej. Od N wpadają do niego Świrż i Gniła Lipa. Powstanie kotliny wiązane było prawdopodobnie z dolnoplejstoceńskim kierunkiem przepływu rzeki Dniestr, która płynęła wzdłuż współcześnie martwej doliny na linii Bortniki-Czerniów-Halicz. Do tej pory dokładnie nie wiadomo, kiedy Dniestr zmienił swój przebieg (Gębica, Jacyszyn 2012). W środkowym biegu Gniła Lipa, lewostronny dopływ Dniestru, płynie dość szeroką podmokłą i zabagnioną doliną. Świadczy o tym nazewnictwo geograficzne rzeki i terenów w dolinie: Gniła Lipa, Moczary, Na Bołotach.

Nekropola znajduje się na długim, nachylonym w kierunku południowym stoku, którego kulminacją na N jest wzniesienie o nazwie Czortowa Góra i wysokości 350 m n.p.m. Wzniesienie ma charakter ostańcowy i otoczone jest od E i NW szerokim obniżeniem o nazwie Głęboka Dolina. Od S długi stok otaczają kolejne obniżenia dolinne wykorzystane przez Studenny Potok i Kucy Potok. Od W omawiany stok otacza szeroka dolina Gniłej Lipy.

Kurhany są usytuowane na stoku południowym, nad Studennym Potokiem. Przeciętne wysokości dla Opola Rohatyńskiego mieszczą się w przedziale 350-400 m n.p.m., natomiast maksymalne sięgają około 470 m. Jednak na opisywanej jego części Opole jest niższe i tu wysokości osiągają 237-398 m n.p.m. Różnica wysokości względnej wynosi więc około 160 m. Kurhany zarejestrowano w strefie przykrawędziowej stoku, na wysokości 258-260 m n.p.m. Dno doliny Studennego Potoku położone jest około 20 m niżej, na wysokości 242 m n.p.m. Na wypłaszczeniach wierzchowin, ale przede wszystkim w dnach dolin, notuje się spadki 0,13°, z kolei największe nachylenia są na krawędziach dolin, gdzie odnotowano 12,2°.

Na krawędziach dolin odsłaniają się osady starszego podłoża – margle i wapienie wieku kredowego, natomiast w dolinie Dniestru – często gipsy mioceńskie. W szerokich dolinach, niegdyś podmokłych, a współcześnie osuszonych, występują pastwiska i łąki.

15.2 Układ przestrzenny cmentarzyska i charakterystyka kurhanów

Pojedynczy kurhan (104) zarejestrowano poza rejonem objętym planem sytuacyjno-wysokościowym. Dwa inne (105 i 106) – zniszczone orką – udokumentowano na południowym skraju wzniesienia stromo opadającego na S, gdzie znajdują się tory kolejowe (ryc. 15.3, 15.4). Prawdopodobnie na polu znajdowały się inne kurhany, aktualnie – z uwagi na intensywne działania rolne – niewidoczne (rozorane).

Rycina 15.3: Putiatyńce. Cyfrowy model wysokościowy cmentarzyska

Rycina 15.4: Putiatyńce. Usytuowanie cmentarzyska na mapie satelitarnej (Yandex)

Kurhan 104 (ryc. 15.5) samotny kopiec, usytuowany na szczycie wzniesienia. Współrzędne geograficzne: N – 49°21’501’’; E – 024°40’945’’. Kształt kolisty, średnica 30 m, wysokość 3,5 m. Kurhan niedostępny, mocno porośnięty krzewami i drzewami.

Rycina 15.5: Kurhan 104. Widok od S

Kurhan 105 (ryc. 15.6) odnotowano na południowym skraju wzniesienia, na wysokości 262 m, w odległości około 300 m na WNW od kurhanu 106, około 150 m na S od drogi polnej i 200 m na N od torów kolejowych. Współrzędne geograficzne: N – 49°22’720’’; E – 024°39’440’’. Kopiec zniszczony orką?

Rycina 15.6: Kurhan 105. Widok od SE

Kurhan 106 (ryc. 15.7, 15.8) udokumentowano na południowym skraju wzniesienia, na wysokości 261 m, w odległości około 300 m na ESE od kurhanu 105, około 150 m na S od drogi polnej i 200 m na N od torów kolejowych. Współrzędne geograficzne: N – 49°22’692’’; E – 024°39’609’’. Kopiec zniszczony orką. Widoczna część – średnica 10 m, wysokość 0,4 m. Wykonano badania geomagnetyczne.

Rycina 15.7: Kurhan 106. Widok od SE

Rycina 15.8: Kurhan 106. Plan sytuacyjno-wysokościowy

15.3 Badania geomagnetyczne

W przeszłości na stanowisku w Putiatyńcach przypuszczalnie istniało zniwelowane już obecnie cmentarzysko kurhanowe, wiązane z okresem neolitu lub epoką brązu. Wyznaczone do prospekcji magnetometrycznej w roku 2015 miejsce ulokowane jest przy południowym skraju pola uprawnego, tuż nad doliną lokalnego strumienia. Teren wznosi się tam w kierunku południowym, a jego kulminacja, wyznaczająca jednocześnie zasięg badań, porośnięta jest gęsto roślinnością. Pomiary prowadzono w obrębie pojedynczego gridu o wymiarach 20 × 20 m, profilami oddalonymi od siebie co 0,5 m. Łącznie przebadana powierzchnia wynosi 0,04 ha (ryc. 15.9).

Rycina 15.9: Putiatyńce. Usytuowanie obszaru badań geomagnetycznych

Rezultaty badań nie pozwalają stwierdzić obecności anomalii magnetycznej potencjalnie związanej z istnieniem w tym miejscu reliktów mogiły (ryc. 15.10). Uchwycono przede wszystkim charakterystyczne sygnały odzwierciedlające ślady orki pokrywającej powierzchnię pola uprawnego. Bruzdy pozostawione po użyciu pługa mają w przybliżeniu przebieg NE – SW i są widoczne pod postacią naprzemiennych pasów o podwyższonej i obniżonej wartości magnetyzacji. Wzdłuż południowego skraju pola zarejestrowano szereg silnych, anormalnie spolaryzowanych anomalii (magnetyzacja szczątkowa), które są emitowane najprawdopodobniej przez zawleczone w to miejsce przedmioty metalowe o wysokiej zawartości tlenków żelaza. Zastanawiające są równoległe, liniowe anomalie, które tworzą wraz z wspomnianymi powyżej sygnałami po bruzdach w przybliżeniu prostokątną strukturę (ryc. 15.10). Obecnie trudno stwierdzić, jakie jest potencjalne źródło takiej magnetyzacji, lecz w świetle rezultatów uzyskanych dla mogił z innych stanowisk nie można jej uznać za pozostałość kurhanu.

Rycina 15.10: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych na stanowisku Putiatyńce (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20 × 20 m; gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 0,5 m, interpolowana do 0,25 × 0,25 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obrazz wynikowy pomiarów magnetometrycznych na stanowisku Putiatyńce z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

15.4 Informacje archiwalne

Putiatyńce, powiat Rohatyn (wg Sulimirski 1968:144; Kozłowski 1928:99, Pl. XIII:2, 3, 12)

W 1896 r. podczas budowy linii kolejowej odkryto trzy szpile brązowe oraz naczynie. Ewidentnie pochodzą one ze zniszczonych kurhanów, których liczba nigdy nie została odnotowana. Jedną z nich była szpila cypryjska, typowa dla wczesnej epoki brązu (Sulimirski 1968, Fig. 19:15). Dwie pozostałe (ryc. 15.11, ryc. 15.12; Sulimirski 1968, Fig. 26:14,15) oraz naczynie (ryc. 15.13; Sulimirski 1968, Plate 16:17) są typowe dla środkowobrązowej kultury komarowskiej. Obie były tego samego typu, wykonano je z drutu brązowego, górna partia jednej z nich miała przekrój czworokątny, główki uformowano zaś jako cienkie, okrągłe i wypukłe blaszki zdobione wypukłościami oraz perforacjami. Naczynie, które zawierało przepalone kości ludzkie, miało szyjkę pokrytą trzema równoległymi rytami, a jego górną partię ozdobiono zwisającymi, zakreskowanymi trójkątami. Brzusiec pokryto guzami, jeden z nich był perforowany.

Rycina 15.11: Szpila brązowa z główką gwoździowatą (kapeluszowatą), tordowaną w dolnej części nóżki. Drut w przekroju kolisty, u góry – kwadratowy, o grubości 0,2 – 0,4 cm. Długość nóżki – 27,5 cm; główka kolista w planie, o średnicy 3 cm

Rycina 15.12: Szpila brązowa z główką gwoździowatą (kapeluszowatą), tordowaną w górnej części nóżki. Drut w przekroju kolisty, u góry – kwadratowy, o grubości 0,4 – 0,6 cm. Długość nóżki – 36,5 cm; główka owalna w planie, o wymiarach 4,3 × 4 cm, zdobiona dookolnie na obwodzie małymi wypustkami, w centrum – wiekszą wypustka otoczona dookolnie przez siedem mniejszych

Rycina 15.13: Waza typu W22, zdobiona na szyjce sześcioma poziomymi liniami rytymi, poniżej na brzuścu – naprzemiennie – dwoma trójkatąmi zaszrafowanymi ukosnymi liniami rytymi oraz podwójnymi guzkami plastycznymi. Krawędź pogrubiona, zaokrąglona, dno lekko wyodrębnione. H – 9 cm, R1 – 15,5 cm, R2 – 14,2 cm, R3 – 17 cm, R4 – 6,8 cm (fot. Sulimirski 1968, Plate 16: 17)