2 Charakterystyka środowiska geograficznego otoczenia stanowisk kurhanowych środkowego Naddniestrza

Większość zinwentaryzowanych stanowisk kurhanowych położonych jest w obwodzie ivano-frakivskim (dawniej województwie stanisławowskim), w zachodniej części Ukrainy (ryc. 2.1).

Rycina 2.1: Lokalizacja obszaru badań na tle mapy podziału administracyjnego Ukrainy: A ‒ dawne województwo stanisławowskie, B – obwód ivano-frankivski

Pod względem fizyczno-geograficznym jest to obszar leżący na pograniczu Równiny Przedkarpackiej, inaczej określanej jako Podkarpacie, i Wyżyny Podolskiej, będącej częścią fałdowej Płyty Wołyńsko-Podolskiej (ryc. 2.2; Kondracki 1968).

Rycina 2.2: Lokalizacja obszaru badań na tle mapy fizycznogeograficznej Ukrainy (https://pl.wikipedia.org)

Równina Przedkarpacka rozciąga się w postaci wąskiego pasa o długości 300 km wzdłuż północno-wschodniej części Karpat Zewnętrznych. Fundament równiny tworzy Przechył Podkarpacki – ogniwo pośrednie między Płytą Wołyńsko-Podolską i strukturami fałdowymi Karpat. Region ten strukturalnie związany jest z Karpatami Ukraińskimi. Pod względem budowy geologicznej budują go jednostki cechujące się znacznym pofałdowaniem, co odróżnia ten obszar od północno-wschodnich regionów Płyty Podolsko-Wołyńskiej (Mizerski, Stupka 2005; Łanczont et al. 2013). Obszar Równiny wznosi się 200-700 m n.p.m. Badany obszar charakteryzuje się silnym rozcięciem przez erozję rzeczną. Charakterystyczne dla niego są wydłużone strefy wododziałowe (międzyrzecza), które rozdzielają szerokie doliny i kotliny. Powstanie głębokich i szerokich rozcięć dolinnych wynika z tego, że znaczna część opisywanego obszaru przykryta jest osadami lessowymi. Depozycja lessu wiąże się z położeniem tego obszaru w strefie ekstraglacjalnej zlodowaceń plejstoceńskich. Przedpola obszarów zlodowaconych stały się obszarami alimentacji eolicznej (Matoshko 2004).

Pod względem budowy geologicznej obwód ivano-frakivski leży w strefie przejściowej pomiędzy platformą wschodnioeuropejską a zapadliskiem przedkarpackim. Strefę, przez którą przepływa Dniestr, należy zaliczyć do platformy wschodnioeuropejskiej, jej części epikratonicznej. Geologicznie obszar ten cechuje obecność struktur fałdowych i nasunięciowych, które nie uległy konsolidacji orogenicznej, a były poddawane wielokrotnie ruchom tektonicznym (Mizerski, Stupka 2005).

Na obszarze platformy, którą na badanym obszarze stanowi Płyta Wołyńsko-Podolska występują skały krystaliczne wieku proterozoicznego i wczesnopaleozoicznego. Na nich zalega warstwa osadowa, skał z paleozoiku, kredy i trzeciorzędu. Miąższość tej warstwy rośnie w kierunku zachodnim, czyli w stronę zapadliska przedkarpackiego.

Skały wieku kredowego budują szare lub białe margle, wapienie, piaskowce lub piaszczyste margle. Widoczne są one w strefach urwistych krawędzi Dniestru oraz jego dopływów. Młodsze skały mioceńskie związane są z sedymentacją molasową w zapadlisku przedkarpackim. Seria osadowa skał wieku mioceńskiego składa się z: iłów szarych, zielonkawych, żółtawych, wapnistych, a także mułowców i piaskowców. W niektórych znajdują się brekcje soli kamiennej i potasowej oraz gipsy i anhydryty. W zapadlisku karpackim dodatkowo występują tufy i tufity (Łanczont et al. 2002).

Proces tworzenia się serii osadowych zakończony został przez ruchy tektoniczne podnoszące (w okresie sarmatu). Ich konsekwencją było wycofanie się zbiornika morskiego w kierunku basenu pontyjskiego. Na dawnej jego powierzchni zaczął płynąć Dniestr z dopływami. Ślady jego paleokoryt notowane są około 15-20 km w kierunku N w porównaniu z dzisiejszym jego biegiem, gdyż o tyle dłuższe są karpackie dopływy Dniestru.

W obwodzie ivano-frankivskim zróżnicowanie wysokości mieści się w przedziale 230-2061 m n.p.m. (szczyt Howerla). Wyróżnić zatem można obszary nizinne, przedgórskie (Przedkarpacie) i górskie (Karpaty; ryc. 2.3). Tereny nizinne przylegają do Dniestru (zlewnia górnego Dniestru) oraz obejmują obszar Wyżyny (Wysoczyzny) Opolskiej położonej po obu stronach Dniestru oraz Pokucia, leżącego między Prutem i Dniestrem (Struk 1993).

Rycina 2.3: Mapa głównych regionów geomorfologicznych obwodu Ivano-Frankivskiego wg Kravchuka 1999 (https://uk.wikipedia.org)

Strefę wschodniego Podkarpacia budują głęboko rozcięte płaty wyżynne nawiązujące swym układem do dopływów Dniestru, które je rozczłonkowują. Granicę południową omawianej jednostki stanowi linia nasunięć jednostki skolskiej na wewnętrzną strefę zapadliska przedkarpackiego (Zuchiewicz et al. 1997; Łanczont et al. 2002). Granica północna również zgodna jest z granicą jednostek geologicznych opisanych wcześniej, tj. platformy wschodnioeuropejskiej i zapadliska przedkarpackiego. W części południowo-wschodniej przechodzi na prawy brzeg Dniestru i biegnie stromą jego krawędzią. Wschodnią granicę stanowią prawobrzeżne krawędzie rzek Bystrzycy i Worony. Jak zaznaczono wcześniej, od N przylega do doliny Dniestru Wyżyna Podolska, w tej części nazywana Wyżyną Opolską. Forma ta kontynuuje się również po prawej stronie Dniestru (Łanczont et al. 2002; Gębica et al. 2013).

Podole Zachodnie stanowi antyklinę, zbudowaną w podłożu z archaicznych skał krystalicznych (granitów i gnejsów), pokrytych płytowo utworami młodszymi, skałami osadowymi syluru, dewonu, górnej jury, kredy (zawierających fosforyty) i neogenu, a następnie zaścielonymi lessem. Południowo-zachodnia część wyżyny, na której występuje obszar badań, nazywa się Opolem. Jest to region silnie rozczłonkowany przez rzeki, podzielony na garby i drobniejsze grzędy, co nadaje obszarowi pagórkowaty czy wręcz górski charakter. Taki krajobraz rozpościera się aż do ujścia Złotej Lipy, bez wyraźnych partii wierzchowinowych (Łanczont et al. 2002; Łanczont, Boguckij 2007; Gębica et al. 2013).

Główne jednostki geomorfologiczne badanego regionu stanowią wyżyny poprzecinane starasowanymi dolinami rzek spływającymi z Karpat do doliny Dniestru. Wyżyny zostały wycięte w miocenie, a w plejstocenie przykryte żwirem i pokrywą lessową (ryc. 2.4; Łanczont, et al. 2002; Łanczont, Boguckij 2007; Gębica et al. 2013).

Rycina 2.4: Położenie obszaru badań na tle podziału geomorfologicznego wschodniego Podkarpacia oraz Wyżyny Podolskiej opracowanego na podstawie Gębicy et al. 2013 a: 1 – brzeg Karpat, 2 – wysoczyzny i wyżyny, 3 – kotlina górnego Dniestru, 4 – Kotlina Stryjsko-Żydaczowska, 5 – Kotlina Halicko-Bukaczowska, 6 – prawdopodobny kierunek przepływu Dniestru w dolnym plejstocenie, 7 – wysokość w m n.p.m.

Na obszarze wysoczyzn można wyróżnić dwa poziomy morfologiczne. Wyższy poziom Krasnej przyjmuje wysokości 100-160 m nad dna dolin i powstał w górnym pliocenie, niższy o 30-50 m poziom Łojowej, datowany jest na dolny czwartorzęd.

Wyżyna Wojniłowska zajmuje obszar pomiędzy Siwką a Łomnicą. Rozpościera się od wysokości 370 m w partiach najwyższych do 320 m w sąsiedztwie Dniestru. Charakterystycznym elementem tego obszaru jest poziom erozyjny Łojowej, z widocznymi korytami pra-Łomnicy (Łanczont et al. 2002).

Wyżyna Przyłukwińska rozciąga się pomiędzy doliną Łomnicy, Bystrzycy Sołotwińskiej oraz Bystrzycy. Jej charakter wyznaczają wyraźne grzędy o asymetrycznym profilu. Profil północny jest stromy i wysoki, natomiast południowy długi i łagodny. Na powierzchniach wierzchowinowych zaznacza się poziom Łojowej, odpowiadający VI terasie Dniestru. Cały region obniża się od przedpola Karpat, od 600 m do około 300 m w sąsiedztwie doliny Dniestru (Łanczont et al. 2002).

Kotlina Bystrzycka (Stanisławowska) ograniczona jest Bystrzycą Sołotwińską i Woroną. Najwyższe wysokości odnotowane w jej obrębie osiągają 450 m n.p.m. Współcześnie jej powstanie wiąże się z nierównomiernym tektonicznym ruchem zapadliskowym, czyli wginaniem opisywanego obszaru przy podnoszeniu otaczających Wyżyn: Podolskiej i Przyłukwińskiej (Kravčuk 1999; Łanczont et al. 2002).

Kotlina Halicko-Bukaczewska (Bursztyńsko-Halicka) jest rozległą przestrzennie jednostką charakteryzującą się erozyjno-akumulacyjnym typem rzeźby. W kotlinie zbiegają się karpackie i podolskie (opolskie) dopływy Dniestru: Łomnica, Siwka, Łukiew oraz Gniła Lipa, Narajówka. Rozciąga się ona od przełomu żurawieńskiego do Nizinowa (poniżej Halicza). Poniżej Niżnowa zaczyna się jarowy (kanionowy) odcinek doliny Dniestru (Romer 1906; Gębica et al. 2013). Jej kształt sugeruje erozyjny charakter formy ukształtowanej przez Dniestr, który z czasem przesuwał swoje koryto w kierunku SW. Jednak przyczyny i czasu tego procesu do tej pory dokładniej nie rozpoznano.

Wyżyna Południowoopolska rozciąga się po prawej i lewej stronie Dniestru. Cechują ją wydłużone i wysoko podniesione garby wznoszące się do 350-400 m n.p.m. Najwyższe fragmenty reprezentują reliktowy poziom Krasnej. Opisywany region charakteryzuje się urozmaiconą rzeźbą krawędziową, rozczłonkowaną przez głębokie wąwozy i parowy. Charakterystyczną cechą wierzchowin jest występowanie w podłożu margli i wapieni wieku kredowego. Przykrywają je piaski, piaskowce i gipsy neogenu, a w stropie less. W gipsach występują zjawiska krasu powierzchniowego i podziemnego (Gębica et al. 2013). Po lewej stronie Dniestru wysokości dochodzą do 350 m. Cechą charakterystyczną tego obszaru są długie garby o układzie południkowym, rozcięte dopływami Dniestru o szerokich, płaskich dnach.

O charakterystyce krajobrazowej obszaru w znacznej mierze decyduje Dniestr. Źródła Dniestru leżą w Karpatach Wschodnich, około 3 km na S od ukraińskiej wsi Rozłucz, pod kulminacją Czontyjówki (913 m n.p.m.). Jego bieg można podzielić na część górną, do Niżniowa, środkową do Tyraspola oraz dolną do ujścia. Obszar badań obejmuje głównie środkową część Dniestru. Od źródła do 50 km ma cechy rzeki górskiej. W okolicy Starego Sambora opuszcza teren górzysty i wpływa na obszary nizinne. Ta część Dniestru ma łagodne nachylenie. Od ujścia Świcy, dopływu Dniestru, teren zaczyna się podnosić. Od Niżniowa wpływa na Wyżynę Podolską. Dla tego odcinka Dniestru charakterystyczne są głęboko wcięte jary i liczne bystrza (porohy). Dniestr uchodzi do Morza Czarnego limanem o szerokości 9 km i długości 32 km (OSCE/UNECE Project 2005).

Najlepiej rozwinięta jest górna, prawobrzeżna część Dniestru. Najdłuższymi dopływami Dniestru są Tyśmienica, Kołodnica, Stryj, Świca, Siwka, Lukwa, Bystrzyca Sołotwińska. Lewymi dopływami Dniestru są: Wereszczyca, Zubrza, Ług, Świrż, Gniła Lipa, Złota Lipa, Strypa, Seret. Dopływy, szczególnie wypływające z Karpat, cechuje silna erozja, doliny są wcięte do głębokości przekraczających nawet 100 m. W głęboko wciętych dolinach rzecznych na obszarze krystalicznego masywu ukraińskiego występują terasy erozyjne i akumulacyjne. Miejscami doliny mają charakter jarów, a w łożyskach rzek częste są progi. W strefach krawędziowych dolin dobrze rozwinięta jest sieć wąwozów, zarówno młodych wciętych i wąskich, jak i starych typu „bałki” (Dobrynin 1956).

W dolinach Dniestru i dopływów zaobserwować można schodowy system terasowy. Schemat stratygraficzny opracowany przez badaczy ukraińskich oparty został na kryterium morfologiczno-hipsometrycznym. Pozwolił on na wydzielenie VII poziomów terasowych (Kravchuk 1999). Najstarsza terasa VII korelowana jest z górnoplioceńską powierzchnią zrównania Krasnej, rozwiniętą na przedpolu Karpat (Gofstein 1957). Kolejna terasa VI również związana jest z Karpatami, nazwana poziomem Łojowej i ‒ zdaniem Kravchuka ‒ (1999) pochodzi z eoplejstocenu. Pozostałe terasy ukształtowały się już wewnątrz dolin rzecznych i powstały w plejstocenie i holocenie. Powstały one w wyniku oddziaływania głównie dwóch czynników: klimatu i ruchów tektonicznych (Łanczont et al. 2002). Według Kravchuka (1999) terasę V (50-70 m ponad dno doliny) można powiązać chronologicznie z eoplejstocenem, terasę IV (do 45 m) z mezoplejstocenem, a terasę III (15-25 m) i II (5-8 m) z neoplejstocenem. Terasa I datowana jest na holocen. Osiąga ona wysokość 2,5-5 m ponad dno doliny.

Społeczności budujące kurhany otaczały płaskowyże lessowe wznoszące się hipsometrycznie w stronę Karpat. Płaskowyże urozmaicały formy ostańcowe głębszego podłoża, skałki wapienne i gipsowe. Na powierzchni terenu występują również inne formy krasu powierzchniowego, lejki i werteby, w których utworzyły się jaskinie gipsowe. Opisywane formy krajobrazowe pocięte są przez gęstą sieć rzeczną Dniestru i jego dopływów, które w większości są rzekami meandrującymi, o dużych zakolach. Dniestr dodatkowo ma odcinek kanionowy uwarunkowany tektonicznie podnoszącą się Płytą Podolską. Cechą sieci rzecznej są doliny jarowe, głęboko wcięte w miękkie skały lessowe, miejscami na 100-150 m. Na powierzchniach lessów wykształciły się urodzajne gleby. Niewątpliwie walory przyrodnicze Naddniestrza: rzeźba terenu, litologia, sieć hydrograficzna, gleby sprzyjały funkcjonowaniu pradziejowych społeczności.