1 Wstęp
Kurhany kultury komarowskiej w dorzeczu górnego Dniestru amatorsko badano już w drugiej połowie XIX w., mimo że ugrupowanie to zostało wyróżnione dopiero kilkadziesiąt lat później. Ówczesna metodyka była bardzo niedoskonała, polegała właściwie na rozkopywaniu nasypu kopca i próbie dotarcia do komory grobowej. Krótkie informacje o obecności licznych cmentarzysk kurhanowych ze schyłku neolitu i epoki brązu w tym regionie ukazywały się w różnych publikacjach (Schneider 1871; Kirkor 1878; Kohn, Mechlis 1878; Ziemięcki 1884; 1887; Hempel 1885; Szaraniewicz 1886; Ossendowski 1890; Hadaczek 1907). Większość z nich zebrał Bohdan Janusz w swojej pracy „Zabytki predhistoryczne Galicyi Wschodniej” (1918). Na początku ubiegłego wieku, zwłaszcza w dwudziestoleciu międzywojennym, dzięki intensywnym badaniom terenowym archeologów polskich i ukraińskich, znacznie się pogłębiła wiedza o kurhanach kultury ceramiki sznurowej i kultury komarowskiej, często współwystępujących na nekropolach górnodniestrzańskich. Badania te relacjonowano w gazetach, prezentowano w szeregu artykułów sprawozdawczych, rzadziej w publikacjach źródłowo-analitycznych (Bryk 1932; Bryk 1934/35; Pasternak 1933; 1933a; 1936; 1937; 1937a; Sulimirski 1936; 1936a; 1937; 1939; Siwkówna 1938; Kozłowski 1939).
Szczególne miejsce w tym zestawie literatury zajmowały prace Tadeusza Sulimirskiego związane z jego licznymi prospekcjami wykopaliskowymi w latach 30. XX w. na eponimicznej nekropolii w Komarowie (w latach 1935-1936, wespół z ówczesnym dyrektorem Muzeum Pokuckiego w Stanisławowie dr. Janem Grabowskim) oraz na innych cmentarzyskach kultury komarowskiej. Maszynopis przygotowywanej przez niego monografii tej formacji kulturowej zaginął jednak podczas II wojny światowej. Duża część zbiorów z badań archeologicznych w dwudziestoleciu międzywojennym uległa rozproszeniu i zniszczeniu w trakcie ustalania pojałtańskiego porządku w Europie. W latach 60. XX w. wspomniany badacz zrekonstruował znaczną partię pierwotnego tekstu, wydając drukiem monografię „Corded Ware and Globular Amphorae North-East of the Carpathians”, która dotąd jest najobszerniejszym kompendium wiedzy o cmentarzyskach kurhanowych kultury komarowskiej w dorzeczu górnego Dniestru. Pracę tę cytujemy w odpowiednich fragmentach katalogu jako podstawowe i najpełniejsze źródło informacji o rezultatach dawnych badań. Przytaczamy z niej dane o badanych nekropolach (kursywą), w tym również o kurhanach kultury ceramiki sznurowej, pominęliśmy jednak szczegółowe informacje z przypisów. Profesor Tadeusz Sulimirski jest więc faktycznym współautorem tej publikacji. Jedynie przy opisie cmentarzyska w Bukównej wykorzystaliśmy dane z innych źródeł, przede wszystkim z niepublikowanego maszynopisu sprawozdania autorstwa Jana Bryka (1932a) i niepublikowanego dziennika badań Marcjana Śmiszko (1937). Stanowisko to zostało potraktowane w szczególny sposób, gdyż prowadzono na nim również – w ramach innego projektu – badania wykopaliskowe (Makarowicz, Lysenko, Kočkin 2016). W opisie materiału archiwalnego z kurhanów zastosowano współczesne kryteria klasyfikacji, tak więc typy naczyń zaproponowane przez T. Sulimirskiego nie odpowiadają naszej systematyce.
Po roku 1945 ukazało się jeszcze kilka większych publikacji źródłowych, w których omawiano i interpretowano materiały z przedwojennych badań na Podkarpaciu Wschodnim, m.in. pierwszy sezon wykopaliskowy w Bukównej – badania Jana Bryka czy też źródłowo-syntetyzujący artykuł Igora K. Swiesznikowa o kulturze komarowskiej na północnym Podkarpaciu i zachodnim Wołyniu. Inne artykuły i części monografii poświęcone kulturze komarowskiej nie miały już tak dużego znaczenia, zwłaszcza w odniesieniu do tytułowych nekropolii kurhanowych, powielały w syntetyczny sposób wcześniejszą wiedzę.
W latach 90. ubiegłego wieku rozpoczął się wieloletni polsko-ukraiński program badawczy ośrodków: krakowskiego i lwowskiego pod kierownictwem profesora Jana Machnika, dzięki któremu w dorzeczu górnego Dniestru zarejestrowano ponad 2500 kurhanów ze schyłku neolitu i epoki brązu. Niektóre z kopców badano wykopaliskowo, rejestrując również relikty działalności obrzędowej społeczności kultury komarowskiej. Zespół ów w swojej niemal ćwierćwiecznej działalności wydał wiele publikacji w formie artykułów i monografii w języku polskim, ukraińskim i angielskim (najważniejsze: Harmata, Machnik, Starkel [eds] 2006; Harmata, Machnik, Rybicka [eds] 2013; Czopek, Machnik, Pasterkiewicz, Pawliw, Petehyrycz [eds] 2016).
Idea inwentaryzacji i dokumentacji cmentarzysk kurhanowych kultury komarowskiej w dorzeczu górnego Dniestru narodziła się w roku 2009, podczas okazjonalnej prospekcji powierzchniowej na eponimicznej nekropolii w Komarowie (dzisiejszy Komariv). Okazało się, że na N od wsi, w tutejszym rozległym kompleksie leśnym, usytuowanym na wododziale między Łomnicą i Łukwą – prawostronnymi dopływami Dniestru – nadal znajdują się liczne kopce ziemne. Większość z nich była badana wykopaliskowo wspomnianą metodą, pozostawiającą nierozpoznane znaczne przestrzenie nasypów, kilka innych, zwłaszcza mniejszych, miało ślady wkopów rabunkowych, nieliczne były nietknięte. Zainteresowanie innymi cmentarzyskami kurhanowymi kultury komarowskiej w rejonie dorzecza górnego Dniestru zaowocowało sformułowaniem szerszego programu badawczego, który zyskał finansowanie w postaci grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki (nr 12H 12 001981) „Katalog cmentarzysk kurhanowych kultury komarowskiej w dorzeczu górnego Dniestru (dawne województwo stanisławowskie)” realizowanego w latach 2013-2016 w Instytucie Prahistorii, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Projekt zrealizowano we współpracy międzynarodowej z partnerami ukraińskimi: Instytutem Archeologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie oraz Katedrą Etnologii i Archeologii Instytutu Historii, Politologii i Stosunków Międzynarodowych Przykarpackiego Narodowego Uniwersytetu im. Vasyla Stefanika w Ivano-Frankivsku.
Nadrzędnym celem prezentowanego projektu było sporządzenie katalogu znanych z literatury przedmiotu nekropolii kurhanowych, wzniesionych w II tys. przed Chr. przez społeczności kultury komarowskiej – południowo-wschodniego odłamu kręgu trzcinieckiego – w dorzeczu górnego Dniestru, znajdujących się w granicach terytorialnych ówczesnego województwa stanisławowskiego (łącznie 24 stanowisk sepulkralnych w 17 miejscowościach). Nekropole kurhanowe są zachowane w różnym stopniu: najlepiej na terenach zalesionych, gorzej na łąkach i pastwiskach, zazwyczaj w formie szczątkowej (lub wcale) na polach uprawnych. W publikacji wzięto pod uwagę cmentarzyska, które znajdowały się przed wojną w ramach województwa stanisławowskiego lub na granicy z województwem lwowskim już po stronie tego ostatniego.
Wybór wzmiankowanego obszaru badań był efektem zainteresowań badawczych kierownika projektu. Kurhany kultury komarowskiej pojawiły się w tym rejonie po 400-500 latach od wzniesienia ostatnich kopców przez społeczności kultury ceramiki sznurowej, najczęściej właśnie na nekropoliach tej ostatniej. Wydaje się, że jednym z czynników powstania tych rozległych cmentarzysk była strategiczna rola Dniestru jako tranzytowego szlaku komunikacyjnego, którym przemieszczali się ludzie, przepływały towary i wzorce kulturowe, odbywał się transfer wiedzy i know-how. Rejon ów można uznać za istotną strefę w ramach „dniestrzańskiego” odcinka szlaku tranzytowego, łączącego – co najmniej od IV tys. przed Chr. – tereny zlewni Bałtyku i Morza Czarnego. Znajduje się on w szerokiej strefie pogranicza Europy Wschodniej i Zachodniej, rozumianego nie tylko geograficznie, ale również w kategoriach kulturowo-mentalnych – jako teren krzyżowania się wpływów środkowoeuropejskich społeczności agrarnych i tradycji leśnostepowych/stepowych oraz synkretyzacji i transformacji wyjściowych wzorców kulturowych. W II tys. BC była to również strefa intensywnych kontaktów ze społecznościami wysoko rozwiniętych kultur epoki brązu z Kotliny Karpackiej. Cmentarzyska kurhanowe ludności kultury komarowskiej, prócz funkcji funeralnych, odgrywały także rolę swego rodzaju markerów terenu, wyznaczających tereny jurysdykcji lokalnych społeczności oraz punkty etapowe na szlakach dalekosiężnych szlaków parahandlowych. Wyposażenie grobów i liczne depozyty udokumentowane w kopcach często było bardzo spektakularne, a pochowani osobnicy niewątpliwie reprezentowali miejscowe elity o kosmopolitycznych aspiracjach.
Podjęcie szeroko zakrojonej prospekcji powierzchniowej, kompleksowej inwentaryzacji i skatalogowania tych monumentów przy użyciu nowoczesnych metod nieinwazyjnych było uzasadnione z uwagi na ich wartość naukową i historyczną – jako pomników dziedzictwa kulturowego społeczności pogranicza Wschodu i Zachodu Europy. Do tej aktywności skłoniła także postępująca destrukcja kurhanów – widocznych, wyróżniających się w krajobrazie obiektów o własnej formie krajobrazowej, spowodowana procesami antropogenicznymi (deforestacją, działaniami agrotechnicznymi) i naturalnymi (erozją wodną i wietrzną) oraz plagą poszukiwań przy użyciu wykrywaczy metali i rabunkowym rozkopywaniem kopców, którym nie są w stanie zaradzić służby konserwatorskie Ukrainy. Realizacji omawianego projektu służył korzystny klimat polsko-ukraińskiej współpracy kulturalnej i naukowej (m.in. w ramach Partnerstwa Wschodniego – oficjalnego programu Unii Europejskiej – oraz wielu inicjatyw kooperacyjnych na szczeblu regionalnym i lokalnym), a także sformalizowane więzi między uczestniczącymi w nim podmiotami. Kadrę merytoryczną dla realizacji wzmiankowanego projektu stanowili naukowcy, doktoranci oraz studenci z Polski i Ukrainy, skupieni wokół dwóch serii wydawniczych Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu – anglojęzycznego Baltic-Pontic Studies oraz publikowanej w językach narodowych Archaeologii Bimaris.
Projekt zakładał kilka etapów badawczych, obejmujących: (a) badania wstępne, (b) terenowe prospekcje powierzchniowe i wykonanie dokumentacji fotograficznej, (c) wykonanie planów sytuacyjno-wysokościowych cmentarzysk oraz rozpoznanie magnetometrem wybranych kurhanów i grup kurhanowych (dostępnych terenowo) w ramach badanych nekropolii, (d) publikację wyników badań.
- Etap ów uwzględniał szereg działań związanych z przygotowaniem fazy badań terenowych, a więc szczegółową kwerendę archiwalną literatury i dokumentacji z wcześniejszych badań powierzchniowych i wykopaliskowych „komarowskich” cmentarzysk kurhanowych w dorzeczu górnego Dniestru. Wykorzystano także informacje z archiwum I.K. Sveshnikova, który z kolei przejął po wojnie część archiwum z badań T. Sulimirskiego oraz dziennik M. Śmiszki z badań w Bukównej w roku 19371. Kwerenda w Muzeum Archeologicznym w Krakowie zaowocowała z kolei pozyskaniem cennych danych archiwalnych dotyczących dawnych badań na kilku cmentarzyskach górnodniestrzańskich, zwłaszcza we wspomnianej Bukównej2. Pozyskano mapy topograficzne, XIX i XX-wieczne mapy archiwalne oraz zdjęcia satelitarne o wysokiej rozdzielczości, ułatwiające analizę obszarów niezalesionych, na których znajduje się część badanych nekropolii. W ramach komentowanego etapu wykonano zdjęcia, rysunki oraz opisy materiału zabytkowego z badań archiwalnych, zgromadzone w różnych muzeach (Muzeum Archeologicznym w Krakowie, Muzeum Historycznym we Lwowie, Muzeum Krajoznawczym w Ivano-Frankivsku, Muzeum Historii Religii we Lwowie, Muzeum Historii Dawnego Halicza w Kryłosie, Muzeum Krajoznawczym w Stryju).
- Specyficzne usytuowanie obiektów kurhanowych w krajobrazie dorzecza górnego Dniestru – na wierzchowinach wzniesień ciągnących się wzdłuż wododziałów rzek – dopływów Dniestru bądź znajdujących się w bezpośrednim zapleczu jego rozległej doliny, a także zbliżone wzorce aranżacji przestrzennej (układy grupowe i grupowo-liniowe kopców, występujące w pewnym oddaleniu, niekiedy na obszarze o powierzchni kilku km2) implikowały przyjęcie określonej strategii badań terenowych. Etap realizacji szczegółowych prospekcji powierzchniowych polegał na kilkakrotnym przejściu i penetracji rejonów występowania cmentarzysk, wytypowanych na podstawie kwerendy informacji archiwalnych oraz analizy map topograficznych i zdjęć satelitarnych. Kurhany lokalizowano za pomocą aparatury GPS RTK w układzie GIS. Wykonano również ich dokumentację fotograficzną i opisową.
- W kolejnym etapie badań sporządzono plany sytuacyjno-wysokościowe cmentarzysk w wersji dwu- i trójwymiarowej w różnych skalach (cyfrowe modele terenu stanowisk), z lokalizacją kurhanów. Na wybranych fragmentach nekropolii przeprowadzono rozpoznanie geomagnetyczne kurhanów i ich skupisk, kierując się dostępnością terenu (głównie stopniem jego zalesienia). Metoda ta pozwoliła na udokumentowanie anomalii magnetycznych, związanych z niewidocznymi już napowierzchniowo obiektami archeologicznymi.
- Oprócz niniejszej publikacji elektronicznej wyniki badań projektu zaprezentowane zostaną w języku angielskim w formie książkowej jako „Catalogue of Komarów Culture Barrow Cemeteries in the Upper Dniester Drainage Basin (former Stanisławów province)”, zawierającej kompleksowy opis, łączący dane archiwalne i wyniki współczesnych badań.
„Katalog cmentarzysk…” zawiera informacje odnoszące się do poszczególnych cmentarzysk usytuowanych w ramach 17 miejscowości (24 stanowisk, obejmujących określone grupy kurhanowe (ryc. 1.1). Schemat prezentacji każdego stanowiska jest jednakowy, zawiera: informacje dotyczące położenia nekropolii, opis środowiska geograficznego, dane archiwalne (dokumentację opisową, rysunkową i fotograficzną z dawnych badań), charakterystykę układu przestrzennego cmentarzysk, poszczególnych grup i kurhanów, opis tumulusów, ich dokumentację fotograficzną, a także wyniki badań geomagnetycznych. Zdajemy sobie sprawę, że przedstawione przez nas informacje dotyczą nie tylko kurhanów kultury komarowskiej, ale także kopców kultury ceramiki sznurowej, jednak ostateczną weryfikację mogą przynieść dopiero badania wykopaliskowe. Z uwagi na różny charakter dokumentacji i publikacji z badań przedwojennych charakterystyka poszczególnych cmentarzysk jest także zróżnicowana: od lakonicznej, po bardzo rozbudowaną.
Rycina 1.1: Usytuowanie cmentarzysk kurhanowych kultury komarowskiej w dorzeczu górnego Dniestru (dawne województwo stanisławowskie). 1 – Bratkowce (Bratkivcy), 2 – Bukówna (Bukivna), 3 – Daszawa (Dashava), 4 – Janczyn (Ivanivka), 5 – Komarów (Komariv), 6 – Kawsko (Kavsko), 7 – Krasów (Krasiv), 8 – Kryłos (Krylos), 9 – Medynia (Medynia), 10 – Okniany (Vikniany), 11 – Podgrodzie (Pidgorodie), 12 – Putiatyńce (Putiatyncy), 13 – Sarniki (Sirniki), 14 – Stopczatów (Stopchativ), 15 – Tenetniki (Tenetnyky), 16 – Tłumacz (Tlumach),17 – Wiktorow (Viktoriv)
Niniejszy dwujęzyczny, polsko-ukraiński e-book zawiera obszerny materiał ilustracyjny, który nie sposób było zmieścić w monografii anglojęzycznej, zatytułowanej „Catalogue of Komarów Culture Barrow Cemeteries in the Upper Dniester Drainage Basin (former Stanisławów province)”.
W trakcie realizacji programu badawczego na Ukrainie spotkaliśmy się z wielką życzliwością, zarówno środowisk naukowych, jak i miejscowej ludności. Chcielibyśmy złożyć podziękowania wszystkim osobom i instytucjom, które służyły nam pomocą w realizacji tego projektu badawczego. Wyrazy wdzięczności winniśmy dr. Jackowi Górskiemu, dyrektorowi Muzeum Archeologicznego w Krakowie i zmarłemu niedawno dr. Bohdanowi Chaykovskiemu, dyrektorowi Muzeum Historycznego we Lwowie, jak również pracownikom tych placówek, a także dyrektorom i pracownikom, wzmiankowanych już, innych muzeów na zachodniej Ukrainie. Pragniemy podziękować prof. Janowi Machnikowi, dr Pawłowi Jaroszowi, Dmytro Pavlivovi i Vołodimirovi Peteheryčovi za ich pomoc w realizacji naszego projektu. Specjalne podziękowania kierujemy do Oksany i Romana Rybczinów, których gościnny dom w Bukivnej był naszą główną bazą w trakcie prac terenowych.
Składamy serdeczne podziękowania dyrektorowi Oddziału Archeologii Instytutu Ukrainoznawstwa im. I. Krypjakieviča we Lwowie, prof. dr. hab. Aleksandrowi Sytnikowi za udostępnienie wspomnianej dokumentacji.↩
Za udostępnienie danych archiwalnych składamy serdeczne podziękowania dyrektorowi Muzeum Archeologicznego w Krakowie – dr. Jackowi Górskiemu.↩