12 Cmentarzysko w Kryłosie/Krylosie (ryc. 12.1 i ryc. 10.2)

Rycina 12.1: Usytuowanie cmentarzyska w Kryłosie na tle innych nekropoli kurhanowych

12.1 Charakterystyka środowiska geograficznego (por. rozdz. 10.1)

12.2 Układ przestrzenny cmentarzyska (ryc. 12.2, ryc.12.3)

Kryłos jest fragmentem dużego cmentarzyska ciągnącego się od Brynia na W aż po Kryłos na E, określanego niekiedy łącznie jako nekropola eponimiczna w Komarowie. Niekiedy jest ono traktowane jako część eponimicznej nekropoli w Komarowie. W granicach administracyjnych Kryłosu znajduje się kilka grup kurhanowych (por. Derzhavnii reyestr…2001).

Rycina 12.2: Komarów, Kryłos, Medynia i Wiktorów. Cyfrowy model wysokościowy cmentarzysk

Rycina 12.3: Komarów, Kryłos, Medynia i Wiktorów. Usytuowanie cmentarzysk na mapie satelitarnej (Yandex)

12.3 Kryłos-Dąbrowa/Krylos-Dibrova (ryc. 12.4)

Cmentarzysko tworzy zgrupowanie kurhanów znajdujące się w pobliżu kurhanu Nastašyna Mohyla oraz na NE od niego. Część kopców w tym rejonie została rozpoznana w latach 30. XX w. przez Jarosława Pasternaka (Pasternak 1936; Sulimirski 1968:135; por. Swiesznikow 1967). Kurhany występują w dwóch grupach: na W – pobliżu Nastašynej Mohyly (osiem monumentów) i na E (dziewiętnaście kopców). Odległość między obu zgrupowaniami wynosi około 300 m. Wskutek niedostępności terenowej (gęsty młody las) bliżej rozpoznano siedem mogił.

Rycina 12.4: Kryłos. Cyfrowy model wysokościowy cmentarzyska z numeracją kurhanów

12.3.1 Układ przestrzenny cmentarzyska i charakterystyka kurhanów

Grupa wschodnia

Kurhany znajdują się na łagodnym NE stoku rozległego wzniesienia. Występują w układzie grupowo-liniowym na terenie o powierzchni (N – S/E – W): 250 × 160 m, z wyjątkiem jednego z kopców położonego około 280 m na SE od zgrupowania. W omawianej grupie można wyróżnić dwie koncentracje mogił. Pierwszą tworzy ciągnący się z NW na SE liniowy układ 13 kopców oraz wspomniany kurhan, znajdujący się na przedłużeniu tej linii. Około 35 m na NE od środkowej części tego układu widoczne jest skupisko pięciu mogił, formujących aranżację „grupową”. Trzy z nich są położone w linii zorientowanej z NW na SE, a odległości między nimi wynoszą 16-18 m. Dwa kolejne kopce znajdują się odpowiednio na NW i SE od środkowego monumentu, w odległości około 25 m.

Kurhan 28 (ryc. 12.5) udokumentowano w centralnej części układu liniowego 13 kopców, na wysokości 288 m n.p.m., w odległości 45 m na N od kopca 198 oraz 27 m na S od kurhanu 29. Około 40 m na E od niego usytuowany jest kolejny monument (niebadany), natomiast na NE – trzy kopce (niebadanych) w układzie liniowym (NE – SW), odległe od siebie o około 10 m. Współrzędne geograficzne: N – 49°06’160’’; E – 024°39’254’’. Kształt kolisty, średnica 23 m, wysokość 1,2 m (pierwotnie 2-2,5 m). Na szczycie widoczny rozległy wkop.

Rycina 12.5: Kurhan 28. Widok z NE

Kurhan 29 (ryc. 12.6) znajduje się w północno-centralnej części układu liniowego 13 kopców, na wysokości 286,5 m n.p.m., w odległości 27 m na N od kurhanu 28.Około 40 m na E od niego usytuowany jest kolejny monument (niebadany). Kształt kolisty, średnica 9 m, wysokość 0,5 m. Współrzędne geograficzne: N – 49°06’178’’; E – 024°39’259’’. Nasyp zniszczony wkopami rabunkowymi. Porośnięty krzewami i drzewami.

Rycina 12.6: Kurhan 29. Widok z S

Kurhan 30 (ryc. 12.7) jest usytuowany w północnej partii części wzmiankowanego układu kopców, na wysokości 284 m n.p.m., w odległości 6 m na SE od kurhanu 31 oraz 9 m na N od kopca 32. Współrzędne geograficzne: N – 49°06’191’’; E – 024°39’218’’. Kształt kolisty, średnica 8 m, wysokość 0,5 m. Nasyp zniszczony na szczycie przez rozległy, podłużny wkop. Porośnięty krzewami i drzewami.

Rycina 12.7: Kurhan 30. Widok z S

Kurhan 31 (ryc. 12.8) wzniesiono w północnej części wspomnianego liniowego układu mogił, na NW skraju grupy kurhanowej, na wysokości 285 m n.p.m., w odległości 6 m na NW od kurhanu 30. Współrzędne geograficzne: N – 49°06’196’’; E – 024°39’212’’. Kształt kolisty, średnica 9 m, wysokość 0,4 m. W centrum nasypu widoczny wkop. Porośnięty krzewami i drzewami.

Rycina 12.8: Kurhan 31. Widok z SW

Kurhan 32 (ryc. 12.9) zarejestrowano w północnej części układu liniowego kopców, na wysokości 285 m n.p.m., 9 m na S od kurhanu 30.W odległości 24 m na SE znajduje się pierwszy z trzech niebadanych kurhanów, tworzących linię zorientowaną na osi NW – SE. Współrzędne geograficzne: N – 49°06’184’’; E – 024°39’217’’. Kształt kolisty, średnica 13 m, wysokość 0,5 m. Nasyp zniszczony prze wkop. Porośnięty krzewami i drzewami.

Rycina 12.9: Kurhan 32. Widok z SW

Kurhan 198 (ryc. 12.10) udokumentowano w S partii układu liniowego kopców, na wysokości 290 m n.p.m., w odległości 45 m na S od kurhanu 28 oraz 55 m na N od mogiły 199. W odległości 33 m na E od niego znajduje się niebadany kopiec. Współrzędne geograficzne: N – 49°06’135’’; E – 024°39’257’’. Kształt kolisty, średnica 20 m, wysokość 0,5 m. Porośnięty krzewami i drzewami.

Rycina 12.10: Kurhan 198. Widok z W

Kurhan 199 (ryc. 12.11) odnotowano w S części omawianego układu kopców, na wysokości 292 m n.p.m., 55 m na S od kurhanu 198.W odległości 50 m na SE od niego znajduje się niebadany kopiec. Współrzędne geograficzne: N – 49°06’102’’; E – 024°39’262’’. Kształt kolisty, średnica 20 m, wysokość 0,5 m. Przez nasyp przechodzi droga. Porośnięty krzewami i drzewami.

Rycina 12.11: Kurhan 198. Widok z NE

Grupa zachodnia

Trzy kurhany z grupy W zachodniej były już znane z badań przedwojennych (nr 4, 65 i Nastašyna Mohyla; Pasternak 1936; Sulimirski 1968, Plan 1). Pozostałe znajdowały się na E od tego ostatniego monumentu, wyróżniającego się wielkością. Cztery kopce (niebadane) zarejestrowano na NE i E od kurhanu 201. Tworzyły one liniową aranżację o długości 112 m, zorientowaną na osi NW – SE. Dwa tumulusy występowały obok siebie, w odległości około 80 m od kurhanu 201, trzeci – 140 m na E od niego. Czwarty monument był oddalony o 150 m na SE od wspomnianego kopca 201.

Kurhan 200 (Nastašyna Mohyla) (ryc. 12.12) udokumentowano na wypłaszczonym odcinku wzniesienia, na skraju lasu. Znajduje się na wysokości 300,5 m n.p.m., w odległości 63 m na W od kurhanu 201 i 110 m na ENE od tumulusa 4, zaliczonego do cmentarzyska w Komarowie (Sulimirski 1968, 107). Współrzędne geograficzne: N – 49°06’032’’; E – 024°38’940’’. Kształt kolisty, średnica 30 m, wysokość 4 m. W nasypie widoczny jest centralny wkop – efekt badań z lat 30. XX w. (Pasternak 1936). Porośnięty krzewami i drzewami.

Rycina 12.12: Kurhan 200. Widok z S

Kurhan 201 (ryc. 12.13) był usytuowany 63 m na E od monumentu 200 (Nastašynej Mohyly), na wysokości 300 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°06’028’’; E – 024°38’993’’. Kształt kolisty, średnica 20 m, wysokość 1,5 m (pierwotnie około 2,5 m). Na szczycie kopca widoczny jest rozległy wkop. Porośnięty krzewami i drzewami.

Rycina 12.13: Kurhan 201. Widok z SW

12.4 Kryłos-Glinna I/Krylos-Glinna I (ryc. 12.14)

Rycina 12.14: Cyfrowy model wysokościowy cmentarzyska w Kryłosie-Glinnej I z numeracją kurhanów

12.4.1 Układ przestrzenny cmentarzyska i charakterystyka kurhanów

Cmentarzysko liczy 12 kurhanów, usytuowanych na wypłaszczonym wzniesieniu i jego łagodnym, północno-zachodnim stoku, w odległości 1,2 km na SE od Łukwy – lewego dopływu Dniestru. Występują one w układzie grupowo-liniowym na terenie o powierzchni 180 m × 80 m (N – S/E – W). Wskutek niedostępności terenu (gęsty młody las) badaniom poddano cztery kopce (nr 3, 54, A55 i 55). Mogiły tworzą dwa główne układy linearne zorientowane w przybliżeniu na osi N – S. Najdłuższa (150 m) jest linia utworzona przez pięć kopców, znajdująca się na E skraju nekropoli. Około 25 m na W od niej widoczna jest druga linearne aranżacja kurhanów, utworzona przez cztery mogiły, usytuowane na długości 125 m. W jej skład wchodzą dwa badane kopce 54 i A55. W części SW nekropoli znajdują się jeszcze trzy kopce, w tym dwa badane ( nr 23 i 54) współtworzące trójkątną aranżację.

Kurhan 23 (ryc. 12.15, ryc. 12.16) udokumentowano na W skraju cmentarzyska, na wysokości 317 m n.p.m., w odległości 44 m na NW od kurhanu 55 oraz 44 m na SW od kopca A55. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’850’’; E – 024°43’160’’. Kształt kolisty, średnica 25 m, wysokość 3,5 m. Na szczycie widoczny jest wkop rabunkowy. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy.

Rycina 12.15: Kurhan 23. Widok od E

Rycina 12.16: Kurhan 23. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 54 (ryc. 12.17, ryc. 12.18) odnotowano w S części układu czterech mogił, na wysokości 317,5 m n.p.m., w odległości 27 m na SSE od kurhanu 55. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’843’’; E – 024°43’204’’. Kształt kolisty, średnica 7 m, wysokość 0,6 m. W nasypie widoczny jest wkop rabunkowy. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy.

Rycina 12.17: Kurhan 54. Widok od W

Rycina 12.18: Kurhan 54. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 55 (ryc. 12.19, ryc. 12.20) zarejestrowano na SW skraju nekropoli, na wysokości 317 m n.p.m., w odległości 44 m na SE od kurhanu 23. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’827’’; E – 024°43’204’’. Kształt kolisty, średnica 10 m, wysokość 1 m. W nasypie widoczne są wkopy rabunkowe. Porośnięty przez drzewa i krzewy.

Rycina 12.19: Kurhan 55. Widok od E

Rycina 12.20: Kurhan 55. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan A55 (ryc. 12.21, ryc. 12.22) znajduje się w N części układu czterech tumulusów (i centralnej partii cmentarzyska), na wysokości 317 m n.p.m., w odległości 27 m na SSE od kurhanu 55. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’861’’; E – 024°43’173’’. Kształt kolisty, średnica 13 m, wysokość 1,4 m. W nasypie widoczny jest głęboki wkop rabunkowy. Porastają go drzewa i krzewy.

Rycina 12.21: Kurhan A55. Widok od W

Rycina 12.22: Kurhan A55. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

12.5 Kryłos-Glinna II/Krylos-Glinna II (ryc. 12.23)

Rycina 12.23: Cyfrowy model wysokościowy cmentarzyska w Kryłosie-Glinnej II z numeracją kurhanów

12.5.1 Układ przestrzenny cmentarzyska i charakterystyka kurhanów

Cmentarzysko jest położone około 500 m na SE od nekropoli w Kryłosie-Dąbrowie. Zajmuje północną część rozległego płaskowyża, zorientowanego na osi N – S. W odległości 280 m na S od niego znajduje się grupa kurhanów określona jako Kryłos-Glinna III.

Nekropola składa się z ośmiu kopców, występujących w kilku koncentracjach na przestrzeni (E – W) około 300 m, z których bliżej – z uwagi na stan wegetacji – zbadano dwa (nr 56 i 57). W części NE wzniesiono trzy monumenty, tworzące trójkątną aranżację. Kopce są oddalone od siebie o około 50 m. W odległości 80 m na SE od skrajnie wschodniego kurhanu znajduje się mogiła 57, a na NW i SW od niego – dwa inne monumenty, w odległości odpowiednio: 27 m i 55 m. Na W krańcu nekropoli, w odległości 190 m na NW od kurhanu 57, jest usytuowany ostatni z kopców.

Kurhan 56 (ryc. 12.24, ryc. 12.25) udokumentowano na W skraju cmentarzyska, na wysokości 302,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’598’’; E – 024°43’466’’. Kształt kolisty, średnica 16 m, wysokość 1,3 m. Porośnięty przez drzewa i krzewy. Wykonano badania geomagnetyczne kopca.

Rycina 12.24: Kurhan 56. Widok od NE

Rycina 12.25: Kurhan 56. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 57 (ryc. 12.26, ryc. 12.27) jest usytuowany w środkowej partii nekropoli, na wysokości 302,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’571’’; E – 024°43’615’’. Kształt kolisty, średnica 10 m, wysokość 0,5 m. Porośnięty przez drzewa i krzewy.

Rycina 12.26: Kurhan 57. Widok od E

Rycina 12.27: Kurhan 57. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

12.6 Kryłos-Glinna III/Krylos-Glinna III (ryc. 12.28)

Rycina 12.28: Cyfrowy model wysokościowy cmentarzyska w Kryłosie-Glinnej III z numeracją kurhanów

12.6.1 Układ przestrzenny cmentarzyska i charakterystyka kurhanów

Nekropola jest położona 280 m na SE od cmentarzyska Kryłos-Glinna II, w środkowej i E części tej samej formy terenu – rozległego wzniesienia. Udokumentowano tu pięć kurhanów w dwóch skupiskach. Z uwagi na niedostępność terenu rozpoznano dwa z nich (nr 59 i 60). Znajdują się one w W części zgrupowania kopców, w odległości 17 m od siebie. We E partii grupy zarejestrowano trzy kopce, tworzące niemal liniowy układ o długości 140 m. Monument położony w centrum aranżacji udokumentowano w odległości 110 m na NE od mogiły 60. Dwie pozostałe mogiły wzniesiono odpowiednio: 80 m na NW oraz 65 m na SE od niego.

Kurhan 59 (ryc. 12.29, ryc. 12.30) odnotowano w W części nekropoli, na wysokości 316,5 m n.p.m., w odległości 17 m na SE od kurhanu 60. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’406’’; E – 024°43’755’’. Kształt kolisty, średnica 10 m, wysokość 1,8 m. Nasyp porastają drzewa i krzewy.

Rycina 12.29: Kurhan 59. Widok od E

Rycina 12.30: Kurhan 59. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 60 (ryc. 12.31, ryc. 12.32) zarejestrowano w W partii cmentarzyska, na wysokości 317 m n.p.m., w odległości 17 m na NW od kurhanu 59. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’418’’; E – 024°43’752’’. Kształt kolisty, średnica 11 m, wysokość 0,8 m. Nasyp porastają drzewa i krzewy.

Rycina 12.31: Kurhan 60. Widok od W

Rycina 12.32: Kurhan 60. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

12.7 Kryłos – Tyndyk („pod krzyżem”) (ryc. 12.33)

Rycina 12.33: Cyfrowy model wysokościowy cmentarzyska w Kryłosie-Tyndyku z numeracją kurhanów

12.7.1 Układ przestrzenny cmentarzyska i charakterystyka kurhanów

W omawianej grupie kurhanowej leżącej w granicach administracyjnych Kryłosu udokumentowano sześć monumentów. Kopce znajdują się na skraju lasu bukowego, na jednym ze wzniesień rozciągających się na osi SW – NE wzdłuż Łukwicy, dopływu Łukwy, około 400 m na SE od jej koryta. Cztery kopce (24, 25, 50, 51) znajdują się bliżej plateau wzniesienia, tworząc linię, o długości 110 m, zorientowaną po osi NE – SW. Dwie pozostałe mogiły są usytuowane na E od wspomnianego układu, w odległości 50-70 m.

Kurhan 24 (ryc. 12.34, ryc. 12.35) – przykopany transzeją na szczycie – zarejestrowano na NE skraju liniowego układu czterech tumulusów, na wysokości 311, 5 m n.p.m., w odległości 18 m na NE od kurhanu 25. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’342’’; E – 024°41’098’’. Kształt kolisty, średnica 20 m, wysokość 2 m. Porośnięty drzewami i krzewami.

Rycina 12.34: Kurhan 24. Widok od NW

Rycina 12.35: Kurhan 24. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 25 (ryc. 12.36, ryc. 12.37) udokumentowano w NE części liniowej aranżacji czterech kurhanów, na wysokości 311 m n.p.m., w odległości 18 m na SW od kurhanu 24. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’338’’; E – 024°41’074’’. Kształt kolisty, średnica 19 m, wysokość 0,5 m. Wykonano badania geomagnetyczne kopca. Na szczycie jest widoczna rozległa transzeja. Porośnięty drzewami i krzewami.

Rycina 12.36: Kurhan 25. Widok od SW

Rycina 12.37: Kurhan 25. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 50 (ryc. 12.38) znajduje się w SW części grupy czterech monumentów, na wysokości 310,5 m n.p.m., w odległości 27 m na SW od kurhanu 25 i 20 m na NE od tumulusa 51. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’324’’; E – 024°41’051’’. Kształt kolisty, średnica 17 m, wysokość 2 m. Na szczycie jest widoczna rozległa transzeja, o wymiarach 7,5 × 2,5 m i głęb. 0,7 m. Porośnięty drzewami i krzewami.

Rycina 12.38: Kurhan 50. Widok od SE

Kurhan 51 (ryc. 12.39) zarejestrowano na SW skraju omawianego układu liniowego czterech kopców, na wysokości 309 m n.p.m., w odległości 20 m na SW od mogiły 50. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’313’’; E – 024°41’036’’. Kształt kolisty, średnica 15 m, wysokość 0,5 m. W nasypie widoczne są wkopy rabunkowe. Nasyp porośnięty drzewami i krzewami.

Rycina 12.39: Kurhan 51. Widok od S

Kurhan 52 (ryc. 12.40) zarejestrowano na SW skraju cmentarzyska, na wysokości 302 m n.p.m., w odległości 34 m na SW od monumentu 53. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’331’’; E – 024°40’979’’. Kształt kolisty, średnica 25 m, wysokość 3 m. W nasypie widoczne są wkopy rabunkowe. Nasyp porośnięty drzewami i krzewami.Wykonano badania magnetyczne kurhanu.

Rycina 12.40: Kurhan 52. Widok od S

Kurhan 53 (ryc. 12.41, ryc. 12.42) zarejestrowano w SW części nekropoli, na wysokości 305,5 m n.p.m., w odległości 34 m na NE od monumentu 52. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’339’’; E – 024°41’013’’. Kształt kolisty, średnica 27 m, wysokość 3,5 m. Na szczycie widoczne są wkopy rabunkowe. Nasyp porośnięty drzewami i krzewami.

Rycina 12.41: Kurhan 53. Widok od NW

Rycina 12.42: Kurhan 53. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

12.8 Kryłos/Krylos (przy gospodarstwie) (ryc. 12.43)

Rycina 12.43: Cyfrowy model wysokościowy cmentarzyska w Kryłosie (przy gospodarstwie) z numeracją kurhanów

12.8.1 Układ przestrzenny cmentarzyska i charakterystyka kurhanów

Nekropola jest położona około 1,5 km na SE od Kryłosu-Dąbrowy, na wypłaszczonej kulminacji oraz łagodnym, południowy stoku wzniesienia. Składa się z 10 kurhanów (czterech rozpoznanych bliżej – nr 202-204 i 250), tworzących dwa przecinające się – niemal pod kątem prostym – układy liniowe. Linia zorientowana na osi NW – SE składa się z sześciu mogił i ma 470 m długości Cztery kopce współtworzą linię zorientowaną na osi NE – SW, o długości 270 m. Oba układy „przecinają się” w miejscu usytuowania monumentu 203.

Kurhan 202 (ryc. 12.44) znajduje się w N części dłuższego układu liniowego kopców, przy drodze, 55 m na NE od tumulusa 203, na wysokości 262,5 m n.p.m. Na N od niego, na skraju linii kopców, w odległości 40 m, zlokalizowana jest kolejna mogiła (niebadana). Współrzędne geograficzne: N – 49°05’535’’; E – 024°40’165’’. Kształt kolisty, średnica 12 m, wysokość 0,5 m. W nasypie jest widoczny wkop. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy.

Rycina 12.44: Kurhan 202. Widok od SE

Kurhan 203 (ryc. 12.45) jest usytuowany w N części dłuższego układu liniowego kopców i S partii drugiego układu, w odległości 55 m na SW od tumulusa 202, 70 m na NE od kurhanu 204, na wysokości 262 m n.p.m. W odległości 90 m na NE od niego znajduje się niebadany kurhan, a 100 m dalej w tym kierunku – następny niebadany kopiec. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’501’’; E – 024°40’171’’. Kształt kolisty, średnica 26 m, wysokość 1 m. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy.

Rycina 12.45: Kurhan 203. Widok od E

Kurhan 204 (ryc. 12.46, ryc. 12.47) udokumentowano na SE skraju krótszego układu liniowego kopców, w odległości 70 m na SW od monumentu 203, na wysokości 261,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’490’’; E – 024°40’108’’. Kształt kolisty, średnica 27 m, wysokość 0,7 m. W centrum nasypu widoczny jest rozległy wkop. Wykonano badania geomagnetyczne kurhanu. Nasyp porastają drzewa i krzewy.

Rycina 12.46: Kurhan 204. Widok od SW

Rycina 12.47: Kurhan 204. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 250 (ryc. 12.48) zarejestrowano w lesie, w odległości 45 m na NE od kurhanu 202, na wysokości 261,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’909’’; E – 024°39’485’’. Kształt kolisty, średnica 25 m, wysokość 1,5 m (pierwotnie ok. 2,5 m). Kurhan rozkopany transzeją w centrum nasypu. Nasyp porastają drzewa i krzewy.

Rycina 12.48: Kurhan 250. Widok od N

12.9 Badania geomagnetyczne

Badania geofizyczne na cmentarzysku kurhanowym w Kryłosie przeprowadzono w maju 2014 r. Kurhany na wzmiankowanym stanowisku nie są rozmieszczone w sposób zwarty, monocentryczny, lecz tworzą kilka odosobnionych grup, w których skład wchodzi od dwóch do czterech mogił. Zgrupowania te, rozproszone w ramach rozległego kompleksu leśnego, są oddalone od siebie znacznym dystansem, stąd podział cmentarzyska na dwa stanowiska: Kryłos-Tyndyk i Kryłos-Glinna I. Wewnątrz poszczególnych zgrupowań same kurhany również rzadko znajdują się w bezpośrednim sąsiedztwie. Przeważnie oddziela je dystans wynoszący co najmniej 50 m. Powyższa charakterystyka narzuciła zespołowi badawczemu określoną strategię działań, zgodnie z którą jedynie cztery mogiły należące do dwóch zgrupowań zostały ujęte w prospekcji. Tym samym płaszczyzna pomiarowa została rozczłonkowana na cztery niezależne poligony (ryc. 12.49).

Rycina 12.49: Kryłos-Tyndyk. Usytuowanie obszaru badań geomagnetycznych (kurhan 25) (po lewej). Kryłos-Tyndyk. Usytuowanie obszaru badań geomagnetycznych (kurhan 52) (po prawej)

Na przyjętym rozwiązaniu metodycznym zaważyły: niewielki stopień pokrywy leśnej na wybranych obiektach oraz ich relatywnie nieduże rozmiary. Niemniej jednak, cechy te nie zawsze idą ze sobą w parze. Na przykład, dwa z czterech kopców wybranych do badań (Kryłos-Tyndyk, kurhan nr 25, i Kryłos-Glinna I, kurhan nr 54) mają niskie nasypy, ułatwiające przebieg pomiarów, lecz jednocześnie są pokryte gęsto rosnącymi krzewami i niewielkimi drzewami. Co więcej, mają one wkopy rabunkowe, ulokowane w centralnych częściach ich nasypów. Pozostałe dwie mogiły mają już większe rozmiary, lecz jednocześnie położone są wewnątrz bardziej dostępnego świetlistego grądu (Kryłos-Tyndyk, kurhan nr 52) lub boru sosnowego (Kryłos-Glinna I, kurhan nr 23). Pomimo występujących na nich wkopów rabunkowych obie mogiły, zważywszy na przytoczone powyżej czynniki, zostały skierowane do pomiarów.

Jak już wspomniano, badania magnetometryczne na cmentarzysku w Kryłosie prowadzono na podstawie czterech niezależnych płaszczyzn pomiarowych, obejmujących każdorazowo pojedynczy kurhan. W każdym przypadku zastosowano kwadratowe poligony pomiarowe (gridy) o boku o długości 10 m. Pierwszy z przebadanych obiektów (Kryłos-Tyndyk, kurhan nr 25) pokryty został czterema poligonami, uformowanymi w prostokąt o wymiarach 20 × 20 m (łączna powierzchnia: 0,04 ha). Kolejny kurhan (Kryłos-Tyndyk, kurhan nr 52), ze względu na jego znaczne rozmiary, objęto nieregularną siatką ośmiu gridów, pokrywającą łącznie 0,08 ha. Następna mogiła (Kryłos-Glinna I, kurhan nr 54) jest na tyle mała, że udało się ją ująć w pojedynczym poligonie pomiarowym, o powierzchni 100 m2. Ostatni z przebadanych obiektów archeologicznych na prezentowanym cmentarzysku (Kryłos-Glinna I, kurhan nr 23), podobnie jak pierwszą z omawianych mogił, objęto czterema gridami, tworzącymi razem jeden poligon o wymiarach 20 × 20 m. Prospekcję prowadzono wzdłuż profili pomiarowych, oddalonych od siebie o dystans 1 m.

Pierwszy ze zbadanych kurhanów (Kryłos-Tyndyk, kurhan nr 25) ma średnicę nasypu dochodzącą do około 18 m, lecz nie odznacza się przy tym dużą wysokością. Ponadto zwraca uwagę zły stan zachowania samego nasypu, jest on zniszczony przez liczne wykroty drzewne i uszkodzony w części centralnej głębokim wkopem rabunkowym. Wskazane cechy powodowały, że już na samym początku prospekcja była utrudniona pod względem metodycznym, a na wyniki wpływają czynniki postdepozycyjne (ryc. 12.50).

Na podstawie obrazu wynikowego można stwierdzić, że opisywana mogiła nie ma wyraźnego zarysu krawędzi nasypu. Jej rozmyty obraz płynnie przechodzi w tło i jedynie nieznaczne, nieregularne w kształcie, dodatnie anomalie pozwalają przybliżyć rzeczywisty zasięg grobowca (ryc. 12.50). W tym kontekście jedynym czytelnym obiektem jest wydłużony na osi N – S wkop rabunkowy, po którym pozostał charakterystyczny, dipolowy sygnał. Jasny środek tej anomalii symbolizuje właściwą jamę, z której usunięto materiał ziemny, po czym zdeponowano go na brzegach, wkoło wykopu, co przedstawia ciemny obwód. Z przedstawionego obrazu wynikowego nie można obecnie wywnioskować żadnych dalszych informacji.

Rycina 12.50: Kryłos-Tyndyk. Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 25 na stanowisku Kryłos (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 10,0 × 10,0 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 25 na stanowisku Kryłos z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej).

Kolejny rozpoznany magnetometrycznie kopiec (Kryłos-Tyndyk, kurhan nr 52) zachował się w lepszym stanie w porównaniu z powyżej opisanym obiektem. Niemniej jednak zarówno wysoki nasyp, jak i jego strome zbocza utrudniały podejście, a także skutkowały nierównomierną rejestracją pola magnetycznego. Nachylenie stoków powodowało również, że nie zawsze było możliwe rozpoczynanie oraz kończenie trawersów w tym samym miejscu, czego ilustracją są charakterystyczne poziome linie na styku gridów wzdłuż osi W – E (ryc. 12.51). Zauważalny, okrężny pas ujemnych wartości, często występujący przy kurhanach o znacznych rozmiarach, wyznacza maksymalny zasięg mogiły (ryc. 12.51). Wewnątrz tak zaznaczonego okręgu mamy do czynienia z niejednolitym wypełniskiem, nacechowanym zróżnicowaną podatnością magnetyczną w stosunku do otoczenia i pełnym lokalnie występujących spolaryzowanych anomalii. Niemniej jednak należy pamiętać o tym, że następujące po sobie pomiary wzdłuż transektów dokumentują inne poziomy stratygraficzne nasypu. Z tego względu interpretowanie źródeł anomalii jako należących do tych samych struktur jest obarczone wysokim ryzykiem popełnienia błędu, a szczegółowa analiza wyników powinna być odroczona do czasu pozyskania większej puli danych na temat dyskutowanego kurhanu. Na koniec warto dodać, że najbardziej wyraźną anomalią jest ta, którą emituje ślad wkopu rabunkowego w centralnej części kurhanu.

Rycina 12.51: Kryłos-Tyndyk. Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 52 na stanowisku Kryłos (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 10,0 × 10,0 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 52 na stanowisku Kryłos z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej).

Obraz wynikowy kurhanu nr 23 ze stanowiska Kryłos-Glinna I przypomina uzyskany dla kopca nr 25 z poprzednio omówionego stanowiska (ryc. 12.52). Problemem jest tu również ustalenie granic nasypu, choć tym razem dostrzegalna jest dookolna, jasna strefa symbolizująca materiał o obniżonej podatności magnetycznej (ryc. 12.52). Zdaje się ona mało wyraźna, a w części SE siatki pomiarowej łączy się z inną, podłużną anomalią, którą najpewniej stanowi dukt leśny biegnący wzdłuż osi NE – SW. Istotną rolę odegrała w tym miejscu także wysokość nasypu, która wywołała podobne problemy jak opisane przy okazji kurhanu nr 52 ze stanowiska Kryłos-Tyndyk. W centralnej części kopca odnotowujemy silnie spolaryzowaną oraz wydłużoną na osi NE – SW anomalię, która może być interpretowana jako wkop rabunkowy. Wskazany sygnał jest na tyle rozległy, że całkowicie przysłania ewentualne słabsze anomalie, emitowane przez wszelkie potencjalne obiekty znajdujące się wewnątrz kopca.

Rycina 12.52: Kryłos-Glinna I. Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 23 na stanowisku Kryłos (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 10,0 × 10,0 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetycznych kurhanu nr 23 na stanowisku Kryłos-Glinna I z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej).

Ostatni z przebadanych kurhanów (Kryłos-Glinna I, kurhan nr 54) jest zarazem jedną z najmniejszych mogił przebadanych w trakcie realizacji projektu. Jego nasyp nieznacznie góruje nad okolicą i jest pokryty licznymi jamami zwierzęcymi oraz wykrotami drzewnymi. Pomimo tych cech jest dość dobrze widoczny na obrazie wynikowym (ryc. 12.53). Granica mogiły może być wytyczona na postawie pasa ujemnych wartości gradientu, otaczającego silniejsze pod względem magnetycznym centrum (ryc. 12.53). Na podstawie tej obserwacji można wywnioskować, że materiał, z którego wzniesiono nasyp, jest bardziej podatny magnetycznie niż gleba występująca w otoczeniu kurhanu. Dodatkowo, w samym środku mogiły znajduje się niewielki, ujemny sygnał, wskazujący na wkop rabunkowy. Ukazuje on magnetycznie słabsze podglebie formujące wewnętrzne warstwy nasypu, które kontrastują z humusem tworzącym zewnętrzny płaszcz. Poza tymi generalnymi uwagami nie jest możliwe przedstawienie szczegółowych wniosków na temat konstrukcji kurhanu.

Rycina 12.53: Kryłos-Glinna I. Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 54 na stanowisku Kryłos (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 10,0 × 10,0 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetycznych kurhanu nr 54 a stanowisku Kryłos-Glinna z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej).

Podsumowując opis prospekcji magnetometrycznej na cmentarzysku kurhanowym w Kryłosie, należy zwrócić uwagę na szereg czynników, które zaważyły na jakości osiągniętych rezultatów. W pierwszej kolejności należy wspomnieć o znacznych różnicach w wielkości kopców, które wahają się od zupełnie małych i ledwo widocznych, po wysokie mogiły o stromych zboczach. Następnie warto nadmienić o raczej złym stanie zachowania kopców, z których każdy ma usytuowany centralnie wkop rabunkowy, a obok nich szereg pomniejszych uszkodzeń, najczęściej w typie wykrotów drzewnych. Powyższe czynniki spowodowały, że pomiary gradientometrem nie przyniosły wielu informacji dotyczących wewnętrznej struktury kopców. Wydaje się jednak, że w przypadku obiektów archeologicznych o dużej formie krajobrazowej metody nieinwazyjne nie mogą przynieść w pełni zadowalających rezultatów. Mimo wszystko, nawet niższe obiekty, niemające stromych stoków, nie ujawniły bardziej skomplikowanych struktur wewnętrznych, co może wyrażać specyfikę kurhanów na cmentarzysku w Kryłosie, gdzie mogły być one usypywane wyłącznie z materiału pozyskiwanego w okolicy. Powyższą hipotezę należy zweryfikować w toku przyszłych badań na cmentarzysku.

12.10 Informacje archiwalne

Kryłos, powiat Stanisławów (wg Sulimirski 1968:135-136)

Znaczna liczba kurhanów jest usytuowana w różnych częściach pól. Ponad 12 znajdowało się w lesie „Nad Bidunem”, niektóre z nich zostały zbadane między 1883 a 1886 przez dra I. Szaraniewicza (Szaraniewicz 1883:3; 1886:8). Poniższy opis pochodzi z opublikowanych materiałów, zgodnie z kolejnością badania poszczególnych kurhanów.

Kurhan 1. Zbadany w 1883 r. i oznaczony jako „10a”. Pod nasypem znajdował się bruk o wymiarach 14 m × 15 m. W dwóch miejscach brakowało kamieni, co może sugerować, że kurhan był już wcześniej kopany. W nasypie znaleziono część noża krzemiennego, czarne i czerwone fragmenty naczyń oraz przedmiot „w kształcie guzika”, koloru czarnego, jak skamieniała lawa. Szaraniewicz sporządził plan układu kamieni, który – jego zdaniem – był podstawą jakiejś konstrukcji.

Kurhan 2. Zbadany w 1883 r. jako nr 11, był największy (4 m wysokości). Zbudowano go z czarnej ziemi z białymi pasmami. Czarna ziemia kończyła się na głębokości 3 m, przechodząc w żółtą, twardą i ubitą glinę. Nie odkryto niczego poza mały fragmentami czerwonej cegły i krzemiennym grocikiem.

Kurhan 3. Zbadany w 1883 r. jako nr 10c. Wewnątrz również natrafiono na bruk. Sam kurhan był przecięty na pół transzeją. Nasyp tworzyła glina zmieszana z czarną ziemią. Na głębokości 1,4 m żółta glina zanikła. Wewnątrz odkryto zaledwie kilka fragmentów ceramiki.

Kurhan 4. Zlokalizowany w zagajniku „Na Czahniowie”, został zbadany w 1884 r. również z wykorzystaniem transzei. Znaleziono w nim znaczną liczbę rzecznych otoczaków, spoczywających losowo w obrębie nasypu. Gleba w nasypie była czarna, jakoby „zabrana z innego miejsca” i zawierała pasma wyglądające jak mieszanina ziemi i popiołów (w rzeczywistości był to rozłożony czarnoziem). W kopcu było wiele dziur (najpewniej wykonanych przez chomiki). Calec ukazał się na głębokości 2 m. Opis nie zawiera znalezisk.

Przedmioty pochodzące z badań Szaraniewicza zdeponowano w Lwowskim Domu Ludowym (Lviv Narodnyi Dom) i w Instytucie Stauropigijskim. Udało się zweryfikować wyłącznie nóż krzemienny o długości 8,5 cm, najpewniej pochodzący z kurhanu 1.

Kurhan A. W 1883 T. Ziemięcki (Ziemięcki 1884:93; 1887:52, Janusz 1918:216) zbadał kurhan zlokalizowany na wałach obronnych i nazwał go „Hałyczyną Mohylą”. Miał 36 m średnicy i 2,5 m wysokości. W górnej partii nasypu, na głębokości 1,9 m znaleziono kilka rozrzuconych skorup, węgiel drzewny i jedną małą kość. Opis wspomina o „soczewkowatej warstwie piasku”, miąższości 30 cm, znajdującej się nad calcem: prawdopodobnie była to jama grobowa, niezarejestrowana przez Ziemięckiego, wkopana w próchnicę pierwotną i rozciągająca się do calca.

W 1935 i 1936 r. dr J. Pasternak (Pasternak 1936, przyp. 35; 1937, przyp. 16) zbadał tu sześć kurhanów, przekazując o nich jedynie bardzo lakoniczne notatki.

Kurhan I. W lesie „Dubrova”. Szkielet posypany czerwoną ochrą. Kurhan II. Zlokalizowany tak samo jak wyżej. Pochówek ciałopalny z epoki brązu. Kurhan III. W lesie „Glinna”. Pochówek ciałopalny. Kultura ceramiki sznurowej i brązowa szpila z główką spiralną (trzy zwoje). Kurhan IV. Pole „Stawiska”. Pochówek szkieletowy z wczesnej epoki brązu. Kurhan V. Pochówek szkieletowy z wczesnej epoki żelaza. Duży żółty paciorek szklany z niebieskimi oczkami na białym okręgu. Kurhan VI nazwany „Nastašyną Mohylą”, usytuowany w lesie „Dubrova” blisko granic Komarowa, zbadany w 1936 r. (Pasternak 1936:14). Miał 30 m średnicy i 3,5 m wysokości. W nasypie znaleziono węgiel drzewny, grudki wypalonej gliny oraz małe, niecharakterystyczne skorupy, niektóre z nich miały ornament nacinany. We wschodniej części nasypu, na głębokości 1,12 m, znaleziono dwie kości nóg konia oraz pięć zębów końskich, lecz nie odkryto czaszki.

Na głębokości 2 m, 3,7 m na S od centrum, spoczywał ludzki szkielet, ułożony na warstwie desek dębowych, z których pozostały jedynie niewielkie resztki. Był on pokryty czarnym nalotem, którego pochodzenia nie udało się określić. Szkielet był ułożony na wznak, nogi zgięto w lewą stronę. Obok stóp znaleziono trzy małe paleniska, układające się na kształt trójkąta. Obok szkieletu wydobyto kilka darów grobowych (Sulimirski 1968, Fig. 11:1): (1) część cienkiej brązowej obręczy, dł. 14,5 cm, drut o grubości 4 mm; (2) fragmenty dwóch ołowianych pierścieni, każdy z nich miał 1,5 cm średnicy; (3) puchar leżący blisko stóp, o wysokości 14,5 cm, średnicy 13-14 cm, z naciętymi jodełkami na wysokiej szyjce; (4) diorytowy topór bojowy typu y-2, długości 12,5 cm, leżący blisko lewego łokcia; (5) siekierkę krzemienną o czworokątnym przekroju, długości 10 cm, znalezioną blisko pucharu; (6) trzy grociki strzał, jeden z nich był gruby, nieznanego typu; jeden grocik odkryto blisko żeber, drugi zaś blisko miednicy; (7) pięć odłupków krzemiennych znalezionych blisko siekierki.