16 Cmentarzysko w Sarnikach/Sirnikach (ryc. 16.1 i ryc. 16.2)

Rycina 16.1: Usytuowanie cmentarzyska w Sarnikach na tle innych nekropoli kurhanowych

Rycina 16.2: Usytuowanie cmentarzyska w Sarnikach - wideo

16.1 Charakterystyka środowiska geograficznego

Cmentarzysko w Sarnikach położone jest w międzyrzeczu Białego Potoku i Świrża, lewobrzeżnych dopływów Dniestru. Opisywany obszar jest fragmentem Wyżyny Opolskiej, stanowiącej zachodnią część Wyżyny Podolskiej, wyodrębnionej z niej ze względu na bardzo urozmaiconą rzeźbę terenu. Jest to region silnie rozczłonkowany przez rzeki, położony 40 m ponad dnem doliny Dniestru. Jego cechą charakterystyczną jest brak wyraźnych płaskich części wierzchowinowych. Dopływy lewostronne Białego Potoku i prawostronne Świrża dzielą badany obszar na garby i grzędy, jednak w przypadku opisywanego międzyrzecza wyraźnych garbów nie ma, gdyż zostały rozcięte przez dwa blisko siebie leżące systemy rzeczne dopływów Dniestru.

Nekropola jest usytuowana na ostańcowym fragmencie garbu wododziałowego, który cechuje się układem zbliżonym do południkowego, a znajduje się na E od Sarnik. Natomiast grzędy rozdzielone dopływami Białego Potoku i Świrża mają przebieg zbliżony do równoleżnikowego.

Podłoże obszarów wyżynnych zbudowane jest głównie z osadów morskich kredy, wykształconej w postaci wapieni i margli. Duże znaczenie na Płaskowyżu Podolskim mają warstwy neogeńskie, których miąższość na badanym obszarze wynosi 100-200 m. Dominują w nich piaski, piaskowce i wapienie oraz charakterystyczne dla płytkiego morza gipsy, iły. Na osadach neogeńskich występuje warstwa lessów, o znacznej miąższości, w którą wcinają się głęboko doliny rzeczne (Łomnicki 1897; Czeppe et al. 1969; Rąkowski 2006). Fragmenty skał piaskowcowych i wapiennych wychodzą na powierzchnie terenu, tworząc strome skarpy (Gudowski 2016).

Kurhany w Sarnikach są położone nieco poniżej partii wierzchowinowych, bardziej po zachodniej stronie garbu wododziałowego, na wysokości około 400 m n.p.m. Maksymalne wysokości odnotowane na tym obszarze wynoszą 404 m n.p.m., natomiast w najniżej położonych dolinach rzecznych po stronie zachodniej odnotowano wysokości około 295 m n.p.m. Cały teren podnosi się nieco w kierunku wschodnim. Generalnie spadki terenu rozkładają się od 0,02° w obrębie den dolinnych do 20-26° na krawędziach dolin. W dwóch miejscach strefy krawędziowej odnotowano spadki rzędu 27° i 52°. W miejscach tych znajdują się strome skarpy wysoczyznowe, które powstały wskutek podmycia cokołów wysoczyznowych przez dopływy Białego Potoku.

16.2 Układ przestrzenny cmentarzyska i charakterystyka kurhanów

Sześć kurhanów (nr 123, 125, 126, 128, 129, 130) zaobserwowano w wyższych, wypłaszczonych partiach rozległego wzniesienia, ciągnącego się z NW na SE. Monumenty występują w układzie liniowym odtwarzającym strukturę wzniesienia (NW – SE), na długości około 600 m (ryc. 16.3, ryc. 16.4, ryc. 16.5).

Rycina 16.3: Sarniki. Cyfrowy model wysokościowy cmentarzyska z numeracją kurhanów

Rycina 16.4: Sarniki. Cyfrowy model wysokościowy cmentarzyska z numeracją kurhanów (bez kopców 129 i 130)

Rycina 16.5: Sarniki. Usytuowanie cmentarzyska na mapie satelitarnej (Yandex)

Kurhan 123 (ryc. 16.6, ryc. 16.7) – badany w latach 30. XX w. (nr 1) – znajduje się w środkowej części wspomnianego układu kopców, na wysokości 422 m, między monumentami 130 i 128, w odległości 130 m na SE od pierwszego z nich oraz 13 m na S od drugiego. Współrzędne geograficzne: N – 49°36’570’’; E – 024°21’286’’. Kształt kolisty, średnica 27 m, wysokość 3 m. Widoczna transzeja z badań T. Sulimirskiego (Sulimirski 1968:146).

Rycina 16.6: Kurhan 123. Widok od NW

Rycina 16.7: Kurhan 123. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 125 (ryc. 16.8, ryc. 16.9) – badany w latach 30. XX w. (nr 2) – jest usytuowany w SE skraju układu kopców, na wysokości 422 m, w odległości 80 m na SSE od kurhanu 126 oraz niecałe 100 m na S od monumentu 127. Współrzędne geograficzne: N – 49°36’523’’; E – 024°21’426’’. Kształt kolisty, średnica 17 m, wysokość 1,5 m. Widoczny kolisty wkop o średnicy około 8-9 m.

Rycina 16.8: Kurhan 125. Widok od E

Rycina 16.9: Kurhan 125. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 126 (ryc. 16.10, ryc. 16.11) wzniesiono na południowo-wschodnim skraju układu kopców, na wysokości 422 m, w odległości 10 m na SSE od kurhanu 127 oraz 80 m na NNE od monumentu 125. Współrzędne geograficzne: N – 49°36’523’’; E – 024°21’426’’. Kształt kolisty, średnica 17 m, wysokość 1,5 m. Widoczny kolisty wkop o średnicy około 8-9 m.

Rycina 16.10: Kurhan 126. Widok od SE

Rycina 16.11: Kurhan 126. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 127 (ryc. 16.12, ryc. 16.13) znajduje się w środkowej części liniowej aranżacji monumentów, na wysokości 421,5 m, między kurhanami 126 i 128, w odległości 10 m na NE od pierwszego monumentu i 35 m na SW od drugiego z nich. Współrzędne geograficzne: N – 49°36’545’’; E – 024°21’340’’. Kształt owalny: 26 × 22 m, wysokość 1,8 m.

Rycina 16.12: Kurhan 127. Widok od SE

Rycina 16.13: Kurhan 127. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 128 (ryc. 16.14, ryc. 16.15) udokumentowano w centralnej partii liniowej aranżacji monumentów, na wysokości 422 m, między kurhanami 123 i 127, w odległości 15 m na S od pierwszego oraz 35 m na NE od drugiego z nich. Współrzędne geograficzne: N – 49°36’564’’; E – 024°21’298’’. Kształt kolisty, średnica 30 m, wysokość 2 m.

Rycina 16.14: Kurhan 128. Widok od NW

Rycina 16.15: Kurhan 128. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 129 (ryc. 16.16, ryc. 16.17) jest usytuowany na północno-zachodnim skraju układu kopców, na wysokości 424,5 m, w odległości 280 m na NW od mogiły 130. Współrzędne geograficzne: N – 49°36’758’’; E – 024°21’091’’. Kształt kolisty, średnica 33 m, wysokość 3 m.

Rycina 16.16: Kurhan 129. Widok od SW

Rycina 16.17: Kurhan 129. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 130 (ryc. 16.18) – badany w latach 30. XX w. (nr 3) – znajduje się w środkowej części liniowej aranżacji monumentów, na wysokości 414 m, między kurhanami 123 i 129, w odległości 130 m na NW od pierwszego monumentu oraz 280 m na SE od drugiego z nich. Współrzędne geograficzne: N – 49°36’634’’; E – 024°21’249’’. Kształt kolisty, średnica 16 m, wysokość 1,5 m. Widoczny kolisty wkop o średnicy 7 m.

Rycina 16.18: Kurhan 130. Widok od N

16.3 Badania geomagnetyczne

Kurhan nr 129 położony na cmentarzysku w Sarnikach jest największą konstrukcją grobową spośród wszystkich mogił zbadanych w sezonie 2015. Prospekcję magnetometryczną przeprowadzono na nim w ramach czterech gridów o wymiarach 20 × 20 m, jednakże gęsta pokrywa roślinna pozwoliła na zastosowanie jedynie jednometrowych profili pomiarowych. Co więcej, drzewa często stanowiły przeszkody wymuszające pominięcie pomiarów w pewnych miejscach, co widoczne jest w postaci jasnoszarych pasów widniejących na obrazie wynikowym. Łączna powierzchnia poddana badaniom wynosi 0,16 ha (ryc. 16.19). Znaczna wysokość kurhanu (około 2 m) wywołała obawy o dokładność próbkowania, tzn. o to, czy w miarę przenoszenia magnetometru w górę i następnie w dół stoków mogiły instrument będzie poprawnie pozycjonowany nad profilem pomiarowym oraz czy kolejne pomiary będą odpowiadać tym samym poziomom stratygraficznym nasypu. Dobry stan zachowania, wyróżniający omawianą mogiłę spośród pozostałych obiektów na cmentarzysku, zadecydował jednak o jego wyborze do badań.

Rycina 16.19: Sarniki. Usytuowanie obszaru badań geomagnetycznych (kurhan 129)

Uzyskany obraz wynikowy nie wskazuje wyraźnie na różnice pomiędzy magnetyzacją nasypu a odpowiadającą otoczeniu (ryc. 16.20). Niemniej jednak, krawędź kurhanu może być wyznaczona na podstawie nieregularnej strefy o podwyższonej magnetyzacji, znajdującej się w centrum badanej powierzchni i odpowiadającej położeniem nasypowi (ryc. 16.19). Co więcej, w północno-zachodnim sektorze udało się uchwycić biegnącą po łuku anomalię, składającą się z odczytów poniżej 0 nT, lecz nie jest ona wystarczająco daleko wysunięta w stronę granic płaszczyzny pomiarowej, by uznać ją za krawędź kopca. Być może jest to wewnętrzny element konstrukcji kurhanu w formie pierścienia, zbudowany z warstwy o obniżonej podatności magnetycznej względem pozostałej części mogiły. Obejmuje on od strony N, NW i W prostokątną w zarysie anomalię, ponownie mniej magnetyczną niż otoczenie, która jest zwrócona dłuższym bokiem na osi NW – SE. Oddziela je od siebie wąski pas terenu o podwyższonej magnetyzacji. Trudno jest rozpatrywać jasną, prostokątną anomalię w kategoriach obiektów czy też elementów konstrukcyjnych udokumentowanych geofizycznie dla innych przebadanych kurhanów. Być może jest to tylko nawarstwienie materiału ziemnego o niskim nasyceniu minerałami magnetycznymi, tym samym wyróżniające się na tle otoczenia. Ponadto należy pamiętać o sporych rozmiarach omawianej mogiły. Jest prawdopodobne, że miąższy płaszcz ziemny o poziomie magnetyczności nieodstającym zdecydowanie od otoczenia przysłania wszelkie obiekty zagrzebane głębiej. Przy północno-zachodnim krańcu jasnej anomalii w centrum widoczny jest punktowy sygnał o wartości namagnetyzowania sięgającej 5 nT. Ten silny kontrast skłania do zastanowienia się, czy jego źródło jest wysoce magnetyczną strukturalną częścią kopca, czy też jest to efekt późniejszych procesów, np. rozpalenia ogniska na szczycie kurhanu. Współczesne pochodzenie ma z pewnością anormalna dipolowa anomalia w północno-zachodnim narożniku siatki pomiarowej. Jest to najprawdopodobniej obiekt metalowy, który został zdeponowany na powierzchni bądź płytko pod wierzchnią warstwą gruntu. Szczegółowe rozpoznanie źródeł opisanych powyżej anomalii powinno być przeprowadzone przy użyciu innych metod archeologicznych.

Rycina 16.20: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 129 na stanowisku Sarniki (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20,0 × 20,0 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 130 na stanowisku Sarniki z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

16.4 Informacje archiwalne

Sarniki, powiat Bóbrka (wg Sulimirski 1968:146-147)

Na szczycie wzgórza w lesie „Kamionki” znajdowała się grupa sześciu kurhanów usytuowana w linii zorientowanej na osi SE – NW, długiej na 700 m (Sulimirski 1968, Plan 5:1). Więcej kurhanów na tym samym wzgórzu zaobserwowano na terenie sąsiednich wsi: Łanki Małe (na południowym wschodzie) oraz Żabokurki (na północnym zachodzie). Trzy z tych kurhanów zbadałem w 1931 i 1935 r., a czwarty w lesie „Grabowiec”. Wszystkie dary grobowe zostały przekazane do Instytutu Prahistorycznego Uniwersytetu Lwowskiego.

Kurhan I (Sulimirski 1968, Plan 36:1) był największy, usytuowany w centrum grupy, miał 27 m średnicy oraz 2,5 m wysokości. Był tak mocno porośnięty bukami, że możliwe było jedynie wykopanie poprzecznej (oś SE – NW) transzei o szerokości 3 m, w partii centralnej poszerzonej do 5 m. W pobliżu centrum kurhanu (a), na głębokości 60 cm, jeszcze w nasypie, znaleziono leżące obok siebie: granitowy topór bojowy, o długości 9,3 cm; płaski, niemal trójkątny sztylet brązowy (Sulimirski 1968, Fig. 19:23) o długości 9 cm, pozbawiony żeberka, z trzema otworami na nity, krzemienny drapacz, długości 4,4 cm. W centrum kurhanu, pod nasypem, zaobserwowano jamę grobową, o wymiarach 2 × 1,5 m, czworokątną w planie, z zaokrąglonymi kątami, zorientowaną na osi E – W. Była wkopana około 50 cm w głąb żółtego podglebia i sięgała głębokości 3 m od szczytu kurhanu. Niczego nie odkryto, nie było możliwe określenie żadnych pozostałości szkieletu.

Kurhan II. Najbardziej skrajnie położony na E z całej grupy, miał 20 m średnicy i 50 cm wysokości. Jego przekrój był następujący: 20 cm popielatego humusu leśnego, następnie ciemnopopielaty nasyp o miąższości 35 cm. Humus kopalny pojawił się niżej, na głębokości 55 cm i sięgał do 90 cm w głąb. Był ciemny, miejscami niemal czarny, z dużą liczbą korytarzy po chomikach. Poniżej stopniowo przechodził w barwę żółtą, również z chomiczymi jamami. „Czysty” calec pojawił się dopiero na głębokości 1,2 m od szczytu kurhanu. Niczego w nim nie odkryto.

Kurhan III (Sulimirski 1968, Plan 36:2) był usytuowany 80 m na północny zachód od kurhanu I, miał 18 m średnicy i 60 cm wysokości. Jego przekrój był zbliżony do kurhanu II. Niektóre rozrzucone fragmenty węgla drzewnego (e) oraz kilka zwapnionych piaskowców (h, j) znajdowało się w pobliżu centrum kurhanu, na próchnicy pierwotnej, nieregularnie pokrywając obszar o wymiarach 2 × 1,5 m, zorientowany mniej więcej na osi E-W. Niewątpliwie było to miejsce pochówku, lecz nie natrafiono na żaden ślad szkieletu. Nóż krzemienny (c) (Sulimirski 1968, Fig. 17:10), o długości 9 cm, leżał 3,5-4 m na N od tego miejsca, wraz z krzemiennym drapaczem (f) (Sulimirski 1968, Fig. 17:16), o długości 6 cm, oddalonym od niego o 1 m na południowy zachód. Kilka skorup (a, d) znaleziono 2 m na W od grobu, również na dawnym humusie. Pochodziły one z jednego dużego naczynia, wykonanego z gliny z domieszką szamotu, czarnej wewnątrz, natomiast na zewnątrz pokrytej czerwoną angobą.

Kurhan IV (ryc. 16.21; Sulimirski 1968, Plan 36:3, 3a). Ten odizolowany kurhan znajdował się w lesie „Grabowiec”, na wzgórzu usytuowanym na W od wsi. Miał 18 m średnicy i 1 m wysokości. Małe kawałki węgla drzewnego, pojedyncze drobne skorupki oraz odłupki krzemienne znajdywano w nasypie, jak również poniżej. Występowały głównie w ramach okręgu o średnicy około 6 m, wokół centrum kurhanu. Czworokątna jama grobowa (A) o wymiarach 1,6 × 1,1 m, zorientowana na osi NE – SW, była wykopana na około 25 cm w głąb dawnej próchnicy. Na jej dnie wzdłuż południowo-wschodniej ściany stały cztery naczynia: tulipanowaty puchar (h) (ryc. 16.22; Sulimirski 1968, Plate 18:1) w północnym narożniku miał 14,6 cm wysokości i 13 cm średnicy, zdobiony był pięcioma żłobkami wzdłuż szyjki oraz podniesioną listwą; duża misa (j) (ryc. 16.23; Sulimirski 1968, Plate 17:3), o wysokości 12,5 cm i średnicy 19 cm, z sześcioma równoległymi żłobkami wokół szyjki oraz zygzakowatą linią, zakreskowanymi trójkątami, ukośnymi odciskami i nakłuciami na górnej partii brzuśca. Mniejsza misa (i) (ryc. 16.24; Sulimirski 1968, Plate 17:6) stała w południowym narożniku grobu, miała 11 cm wysokości i 17,5 cm średnicy, była zdobiona sześcioma równoległymi żłobkami/rytami na szyjce, z brzuścem pokrytym głębokimi, ukośnymi żłobieniami. Powierzchnia naczynia była dokładnie polerowana, w niektórych miejscach wyświecona. Ornamentowany puchar (n) (ryc. 16.25; Sulimirski 1968, Plate 18:11), o wysokości 9,5 cm, średnicy 9,6 cm, stał blisko poprzedniej misy; był całkowicie pokryty nacinanym zdobieniem, składającym się z grupy pionowych rytów oddzielonych pasmami ukośnych linii. Był starannie wykonany. Nie odkryto szkieletu, lecz delikatne przebarwienia potwierdzają, że był on ułożony głową na południowy zachód.

Rycina 16.21: Zdigitalizowany plan kurhanu IV (Sulimirski 1968, Plan 36:3, 3a)

Rycina 16.22: Garnek typu H111, zdobiony na szyjce sześcioma poziomymi liniami rytymi i poziomą listwą plastyczna pod nimi. Krawędź pogrubiona, ścięta na zewnątrz, dno lekko wyodrębnione. H – 25,5 cm, R1 – 20,5 cm, R2 – 18,7 cm, R3 – 21,8 cm, R4 – 12 cm (fot. Sulimirski 1968, Plate 18:1)

Rycina 16.23: Waza typu W21, zdobiona dookolnie siedmioma poziomymi liniami rytymi, naa brzuścu – naprzemiennie – sześcioma ukośnymi liniami rytymi, skierowanymi górą kolejno w prawo lub w lewo, pomiędzy nimi znajdują się trzy koliste odciski obok siebie, w układzie poziomym. Krawędź pogrubiona ścięta półkoliście, dno wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 13,5 cm, R1 – 20,8 cm, R2 – 17,5 cm, R3 – 20,5 cm, R4 – 8,7 cm

Rycina 16.24: Waza typu W21, zdobiona dookolnie pod krawędzią pojedynczymi, rytymi kątami, na szyjce – sześcioma poziomymi liniami rytymi, do których – na brzuścu – przylegają od dołu szerokie, ukośne kanelury. Krawędź fasetowana, dno wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 12,2 cm, R1 – 20 cm, R2 – 16,3 cm, R3 – 19,5 cm, R4 – 9,3 cm

Rycina 16.25: Puchar typu P1a, zdobiony na całej powierzchni naprzemiennie (w pionie) i dookolnie wątkami zwielokrotnionych kątów i czterech poziomych linii rytych. Układ powtarza się trzykrotnie, w górnym rzędzie katy zbudowane są z czterech linii rytych, w pozostałych z pięciu. Krawędź zaokrąglona, dno wyodrębnione. H – 11,3 cm, R1 – 11,4 cm, R4 – 8 cm (fot. Sulimirski 1968, Plate 18:11)