9 Cmentarzysko w Kawsku/Kavsku (ryc. 9.1 i ryc. 9.2)

Rycina 9.1: Usytuowanie cmentarzyska w Kawsku na tle innych nekropoli kurhanowych

Rycina 9.2: Usytuowanie cmentarzyska w Kawsku - wideo

9.1 Charakterystyka środowiska geograficznego

Nekropola w Kawsku jest położone na Wysoczyźnie Drohobyckiej. Rzeźba opisywanego obszaru ukształtowana została w wyniku procesów denudacyjno-akumulacyjno-erozyjnych. Obszar wysoczyznowy ograniczają od W górny odcinek Dniestru oraz od E Stryj. Dzieli się on na dwie mniejsze jednostki: Wysoczyznę Podbużską oraz Wysoczyznę Kłodnicką. Granicę między nimi stanowi dolina rzeki Tyśmienicy. Kurhany zlokalizowane są na Wysoczyźnie Kłodnickiej. Najwyższe wysokości na całej Wysoczyźnie Drohobyckiej odnotowano w części centralnej (417 m n.p.m.), zmniejszają się w kierunku Dniestru i Stryja. Różnice wysokości względnej w sąsiedztwie wzniesień wynoszą około 100 m, a w sąsiedztwie Dniestru 70 m. Przeciętna długość stoków na badanym obszarze wynosi 200-400 m.

Na fragmencie Wysoczyzny Kłodnickiej, na którym znajduje się cmentarzysko kurhanowe, wysokości kształtują się w przedziale 276-306 m n.p.m. Dwa z rozpoznanych kurhanów położone są na połogim skłonie wysoczyznowym, schodzącym do doliny na wysokościach odpowiednio 298 m n.p.m. i 295 m n.p.m. Pozostałe dwa położone są nietypowo, bo w szerokiej dolinie Kłodnicy, na wysokościach 277-278 m n.p.m. Oddziela je więc prawie 20-metrowa skarpa-krawędź doliny. Generalizując, można stwierdzić, że stanowią układ liniowy o orientacji północny zachód – południowy wschód.

Cechą charakterystyczną badanego obszaru jest jego znaczne rozczłonkowanie przez Bystrzycę Podbużską, Tyśmienicę, Kłodnicę, Stupnicę i inne mniejsze dopływy. W dolinach o charakterze szerokich jarów występują systemy terasowe. Poziom wysoczyznowy odpowiada terasie VI, czyli poziomowi Łojewej. Jest to poziom denudacyjno-akumulacyjny. W sąsiedztwie gór charakterystyczne są dla niego pedymenty. Kolejne terasy, obecne w szerokich dolinach rzecznych, to terasa V i IV. Powstały one pod wpływem procesów erozji i akumulacji. Znaczne części doliny Kłodnicy i jej dopływów stanowią obszary podmokłe, współcześnie zmeliorowane i zamienione na łąki i pastwiska. Trudno jednoznacznie stwierdzić, jak wyglądała sytuacja hydrologiczna w czasach budowy kurhanów w dolinie. Badania dla doliny Stryja (Gębica, Jacyszyn 2012; Gębica 2013) wskazują na zwilgotnienie klimatu i obecność osadów powodziowych między 2300-2100 BP. Wcześniejszy przedział aktywności fluwialnej jest datowany na 5600-5400 BP. Może więc stosunkowa stabilność procesów fluwialnych pomiędzy tymi dwoma okresami umożliwiała wykorzystanie dolin również do budowy kurhanów.

9.2 Układ przestrzenny cmentarzyska

W trakcie badań powierzchniowych odnotowano cztery kurhany (nr 155-158 oraz 229) występujące w linii na osi W – E na przestrzeni około 1 km (ryc. 9.3, ryc. 9.4). Dwa z nich (nr 155 i 156) znajdują się na polu i są niemal całkowicie zniwelowane/rozkopane w latach 50. XX w., dwa pozostałe – na skraju płaskowyża, w lesie (nr 157 i 158). Ostatni zarejestrowano poza badanym terenem.

Rycina 9.3: Kawsko. Cyfrowy model wysokościowy cmentarzyska z numeracja kurhanów

Rycina 9.4: Kawsko. Usytuowanie cmentarzyska na mapie satelitarnej (Yandex)

Kurhan? 155 (ryc. 9.5) – jego relikty udokumentowano na polu, 200 m na E od kurhanu 157 i 150 m na NW od pozostałości kopca 156, na wysokości 279 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°20’895’’; E – 023°48’602’’. Plama ciemniejszej ziemi miała około 18 m średnicy.

Rycina 9.5: Kurhan? 155 (relikt). Widok od S

Kurhan? 156 (ryc. 9.6) – jego relikty zarejestrowano na E skraju grupy czterech kopców 150 m na SE od kurhanu 155, na wysokości 278 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°20’850’’; E – 023°48’752’’. Plama ciemniejszej ziemi miała około 20 m średnicy.

Rycina 9.6: Kurhan? 156 (relikt). Widok od SW

Kurhan 157 (ryc. 9.7, ryc. 9.8) znajduje się w lesie, około 60 m na E od krawędzi wzniesienia, 40 m na W od tumulusa 158, na wysokości 296 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°20’925’’; E – 023°48’416’’. Kształt kolisty, średnica 17 m, wysokość 0,4 m. Kurhan zbadano metodą geomagnetyczną.

Rycina 9.7: Kurhan 157. Widok od SE

Rycina 9.8: Kurhan 157. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 158 (ryc. 9.9, ryc. 9.10) był ulokowany w lesie, około 100 m na E od krawędzi wzniesienia, 40 m na E od kopca 157, na wysokości 294,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°20’925’’; E – 023°48’416’’. Kształt kolisty, średnica 16 m, wysokość 0,4 m. Kurhan rozpoznano metodą geomagnetyczną.

Rycina 9.9: Kurhan 158. Widok od SE

Rycina 9.10: Kurhan 158. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurchan 229 (ryc. 9.11) na polu, około 600 m na NE kurhanu 157, na wysokości 306 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°21’060’’; E – 023°48’222’’. Kształt kolisty, średnica 10 m, wysokość 0,7 m.

Rycina 9.11: Kurhan 229. Widok od N

9.3 Badania geomagnetyczne

W kwietniu 2015 r. na stanowisku w Kawsku zbadano dwa znane z tego miejsca kurhany (nr 157 i 158), położone po północnej stronie drogi leśnej na zalesionym wzniesieniu będącym terasą doliny rzeki Stryj. Oba kurhany są stosunkowo dobrze widoczne w terenie i w momencie rozpoczęcia prospekcji nie były naruszenie. Ujęto je w ramach dwóch odrębnych gridów o wymiarach 20 × 20 m, co łącznie daje powierzchnię 0,08 ha (ryc. 9.12).

Rycina 9.12: Kawsko. Usytuowanie obszaru badań geomagnetycznych

Pierwsza z mogił (nr 157), położona bardziej na S, posiada wyraźnie kolisty zarys, co dobrze uchwycono na obrazie wynikowym badań magnetometrycznych (ryc. 9.13). Kurhan oddziela od otoczenia okrężna anomalia o nieznacznie obniżonej magnetyzacji, zamykająca wewnątrz pole, w którego ramach zarejestrowano przeważnie dodatnie wartości gradientu (ryc. 9.13). Pole to ma jednak niejednorodną strukturę, co objawia się rozsianymi maksimami ujemnymi i dodatnimi, obrazując tym samym złożoną konstrukcję nasypu. Dodatnie maksimum pola magnetycznego obserwujemy po północnej stronie od centrum kurhanu, gdzie przybiera ono kształt owalu rozciągniętego na linii NW – SE. Z drugiej strony większość ujemnych odczytów odnotowano w południowej części nasypu, gdzie miejscami układają się one w liniową strukturę. Wszystkie wymienione anomalie mają najprawdopodobniej indukowany charakter, co pozwala sądzić, że są one efektem aktywności ludzi, związanej z wzniesieniem mogiły. Tylko pojedyncza anomalia znajdująca się w obrębie nasypu ma szczególnie wysoki poziom magnetyzacji, bardziej typowy dla nowożytnych lub współczesnych pozostałości. Posiada ona normalny rozkład dipoli, lecz ujemne maksimum jest niemal tak duże, jak dodatnie. Choć wizualnie nie odnotowano metalowych „śmieci” wewnątrz badanej powierzchni, to jednak należy liczyć się z ich występowaniem płytko pod wierzchnią warstwą gruntu.

Rycina 9.13: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 157 na stanowisku Kawsko (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20,0 x 20,0 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 x 1,0 m, interpolowana do 0,25 x 0,5 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 157 na stanowisku Kawsko z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

W stosunku do opisanej powyżej mogiły, drugi kurhan w Kawsku (nr 158) położony jest nieco dalej w kierunku północnym. Charakteryzuje się on zbliżonymi rozmiarami oraz stanem zachowania. Ponownie udało się dość dobrze uchwycić zasięg przestrzenny kopca, choć tym razem konieczne było pominięcie niektórych miejsc ze względu na drzewa rosnące na nasypie, co widoczne jest po postacią szarych pasów rozciągniętych wzdłuż osi N – S. Pod względem magnetyczność, kurhan nie oddziela się zdecydowanie wyraźnie od kontekstu (ryc. 9.14). Jego wyróżnienie opiera się przede wszystkim na biegnącej po okręgu anomalii o podwyższonej wartości magnetyzacji względem otoczenia oraz środkowej części kurhanu (ryc. 9.14). Anomalia ta nie jest jednak regularna po kątem wartości, które w pewnych miejscach są wyższe, a w innych niższe. Także w samym centrum nasypu widoczny jest okrężny sygnał, mocniejszy niż otaczająca go łuna o obniżonej wartości pola magnetycznego. Być może mamy w tym przypadku do czynienia ze specyficzną konstrukcją mogiły w typie zewnętrznego pierścienia, zbudowanego z materiału o podwyższonej podatności magnetycznej w stosunku do otoczenia (np. dookolny rowek z wypełnieniem) oraz centralnego obiektu w typie grobu (np. jama grobowa wkopana w calec lub obudowana specyficzną strukturą). Do takiego wniosku skłania normalny charakter polaryzacji cechującej opisane wyżej anomalie oraz zakres wartości nieosiągających maksymalnych poziomów gradientu (-5/5nT). Niemniej jednak, interpretację tę należałoby zweryfikować w oparciu o inne metody badań archeologicznych.

Rycina 9.14: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 158 na stanowisku Kawsko (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20,0 × 20,0 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 158 na stanowisku Kawsko z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawo)

9.4 Informacje archiwalne

Kawsko, powiat medenicki (wg Sulimirski 1968:132-133)

W latach 1956-1957 K.V. Bernyakovyč zbadał wykopaliskowo sześć nasypów znajdujących się na bagnistych łąkach, rozproszonych na powierzchni 1 km2, w szerokiej dolinie Stupnicy. W dawnej warstwie podkurhanowej odkryto płytkie doły, o średnicy 0,5- 2,9 m i głębokości 10-23 cm, o nieregularnie owalnym lub okrągłym kształcie; były one wypełnione popiołem, węglem drzewnym wymieszanym z ziemią oraz fragmentami ceramiki, na niektórych z nich zarejestrowano rozmaite odciski. W warstwie starożytnej wyróżniono kilka ciemnych plam o rozmaitych rozmiarach, kształtu okrągłego lub owalnego, o średnicy od 45 cm × 148 cm do 60 × 195 cm. W nasypach nie odkryto śladów szkieletów, jedynie w kurhanie nr 5 znaleziono pochówek ciałopalny w jednym z dołków. W nasypach zarejestrowano dwojakiego rodzaju pozostałości. W każdym nich znaleziono siekierki krzemienne o soczewkowatym przekroju, kamienne siekieromłoty lub topory bojowe i naczynia, zachowane w całości lub w postaci skorup. Zabytki te nie odbiegały znacznie od typowych darów grobowych subkarpackiej grupy pochówków kurhanowych. Poza wyżej wymienionymi przedmiotami odkryto również: fragmenty naczyń, narzędzia krzemienne, żarna itp., które nie zaliczają się do typowego wyposażenia takich grobów.

Opisane powyżej kurhany są uznawane przez Bernyakovyča i Sviešnikova za pozostałości osady lub raczej resztki obozowiska sezonowego na pastwisku. Jednakże nie zgadzam się z tymi poglądami i sądzę, że są to kurhany zbliżone do badanych przeze mnie w Koropużu lub Stojańce. Nieobecność szkieletów nie przeczy takiemu poglądowi: jest to zjawisko potwierdzone dla większości grup subkarpackich pochówków kurhanowych; kwaśność gleby spowodowała całkowity rozkład kości z wyjątkiem tych, które były przynajmniej częściowo zwapnione. Ceramika odkrywana w tych nasypach nie została nigdy zarejestrowana w obrębie osad, zaś siekiery krzemienne i kamienne topory bojowe reprezentują typowy zestaw darów grobowych subkarpackiej grupy pochówków kurhanowych. Fakt, że w kurhanie nr 5 odkryto pochówek, również podkreśla sepulkralny charakter tych obiektów. Osobiście rejestrowałem fragmenty węgla drzewnego oraz dołki w warstwach starożytnych kilku kurhanów, np. w Rakowej, gdzie z uwagi na wielkość nasypów nie było najmniejszych wątpliwości co do celu ich wzniesienia.

W poniższym opisie zawieram konkrety dotyczące wspomnianych kurhanów i obiektów, które były dotychczas opublikowane w sposób ogólny. Pan I.K. Sviešnikov uprzejmie wzbogacił je o szczegóły w swojej korespondencji ze mną.

Kurhan 1. 18-20 m średnicy, 86 cm wysokości. Na warstwie próchnicy pierwotnej zarejestrowano trzy „doły paleniskowe” oraz kilka miejsc z rozrzuconym węglem drzewnym. Wydobyto kamienny topór bojowy typu x-I, kamienną buławę, trzy siekiery krzemienne, osiem narzędzi krzemiennych (noży oraz drapaczy), 22 odłupki krzemienne, rdzeń krzemienny, dwa „żarna” oraz 57 fragmentów naczyń. Z tych ostatnich udało się zrekonstruować dekorowaną misę z płaskim dnem. Zgodnie ze szkicem udostępnionym przez pana Sviešnikova, pozostałości te odkryto na dwóch poziomach: w północno-zachodniej części znajdowały się one na głębokości 40-60 cm, prawdopodobnie na warstwie starożytnej, natomiast położone dalej na E spoczywały na głębokości 80-100 cm. Ich rozkład jest nieco dezorientujący, lecz odległość między siekierami, toporem i koncentracją skorup przemawia za tezą, że mamy do czynienia co najmniej z dwoma pochówkami, odległymi od siebie o około 4 m, zorientowanymi na osi SW – NE, jednym na warstwie dawnej próchnicy, drugim jakieś 40 cm niżej.

Kurhan 2. 13-14 m średnicy, 64 cm wysokości. Zarejestrowano dziewięć „dołów paleniskowych”, odkryto jedno duże palenisko. Dołki osiągały głębokość ok. 90 cm, podczas gdy palenisko rozciągało się do głębokości 40 cm, ewidentnie ponad warstwą starożytną. Na tej samej warstwie spoczywały dwa naczynia, natomiast trzecie oraz kilka skupisk ceramiki znajdowały się nieco niżej. Wydobyto następujące przedmioty: jeden topór bojowy, dwie siekierki krzemienne, sześć noży, drapaczy krzemiennych itd., dwa rdzenie krzemienne, 19 odłupków krzemiennych, jeden fragment żarna siodełkowatego, 71 fragmentów ceramiki oraz trzy naczynia. Ponadto odkryto siedem trapezoidalnych grocików, w żaden sposób nieróżniących się od grocików kultury tardenuaskiej; uważa się je jednak za wkładki sierpów kompozytowych, gdyż mają wyświeconą krawędź, dowód na to, że nie były wykorzystywane jako grociki. Naczynia to: (a) szeroka misa z płaskim dnem zdobiona odciskiem sznura, zbliżona do naczynia pochodzącego z kurhanu VIII w Kołpcu (Sulimirski 1968, ryc. 12:14); (b) flasza z płaskim dnem oraz cylindryczną szyjką, zdobioną ornamentem sznurowym; (c) niezdobione naczynie z płaskim dnem, najwyraźniej głęboka misa, której górna partia zaginęła.

Kurhan 3. 22,5 do 24 m średnicy, 60 cm wysokości. Odsłonięto jeden „dół paleniskowy” oraz ślady dwóch palenisk na warstwie starożytnej. Wydobyto następujące przedmioty: sztylet krzemienny (Sulimirski 1968, tablica 11:4), siekierkę krzemienną, dwa noże krzemienne oraz siedem innych narzędzi, trzy rdzenie krzemienne, 30 odłupków krzemiennych, trzy trapezoidalne grociki strzał (lub części sierpa kompozytowego), pozostałość żarna siodełkowatego, naczynie oraz 49 fragmentów ceramiki. Naczynie było niezdobionym pucharem.

Kurhan 4. 14 m średnicy, 48 cm wysokości. Odkryto jeden „dół paleniskowy” oraz ślady czterech palenisk. Wydobyto następujące przedmioty: złamany nóż krzemienny oraz 10 innych narzędzi, rdzeń krzemienny, 30 odłupków krzemiennych, pięć trapezoidalnych grocików (wkładek), dwa naczynia oraz 172 fragmenty ceramiki. Jednym z naczyń była szeroka, głęboka misa (ryc. 9.15:1; Sulimirski 1968, ryc. 29:1) o okrągłym profilu, z wywiniętą krawędzią oraz płaskim dnem; jej jedyną dekoracją była podniesiona listwa wokół górnej partii naczynia. Drugim pojemnikiem był mały nieornamentowany kubek, z szerokim wylewem, o zwężającym się profilu, przypominającym typ unietycki (ryc. 9.15:2; Sulimirski 1968, ryc. 29:4).

Rycina 9.15: Garnek typu G112, zdobiony na szyjce poziomą listwą plastyczną. Krawędź zaokrąglona, dno lekko wyodrębnione. H – 17,6 cm, R1 – 19,2 cm, R2 – 18 cm, R3 – 23,8 cm, R4 – 7,5 cm. 2. Kubek typu K1, niezdobiony. Krawędź zaokrąglona, dno wyodrębnione, ucho taśmowate. H – 5 cm, R1 – 12 cm, R4 – 3 cm

Kurhan 5. 12 m średnicy, 45 cm wysokości. Odkryto cztery miejsca zawierające spalone drewno oraz jamę o wymiarach 4,45 × 3,7 m, wypełnioną popiołem, węglem drzewnym oraz zwapnionymi kośćmi ludzkimi. Te ostatnie mają być wtórnym pochówkiem ciałopalnym, co nie jest jednak pewne. Kremacja odbywała się na miejscu, a kości nie były całkowicie spalone. Fragmenty czaszki (osoby w wieku 30-35 lat) spoczywała w południowej części jamy. Około 90 cm na N od szybu, na głębokości 25 cm, na warstwie starożytnej, znaleziono dekorowany kubek typowy dla kultury komarowskiej (ryc. 9.16:2; Sulimirski 1968, ryc. 29:5).

Pozostałe przedmioty to: dziewięć narzędzi krzemiennych, jedno żarno siodełkowate, jeden odłupek krzemienny, dwa naczynia oraz 86 fragmentów ceramiki. Jednym z naczyń był głęboki nieornamentowany puchar lub misa (ryc. 9.16:1; Sulimirski 1968, ryc. 29:2) podobny do znalezionego w kurhanie 4. lecz mniejszy, innym – puchar z płaskim wylewem, ornamentowany listwą na szyjce (ryc. 9.16:3; Sulimirski 1968, ryc. 29:6).

Kurhan 6. 14 m średnicy, 25 cm wysokości. Brak palenisk w obrębie nasypu; odkryto następujące przedmioty: dwa noże krzemienne, pięć odłupków krzemiennych, cylindryczny kubek zdobiony ornamentem sznurowym (Sulimirski 1968, ryc. 12:11), typowy dla późnej fazy kultury ceramiki sznurowej, oraz 18 fragmentów innego naczynia.

Rycina 9.16: Garnek typu G112, zdobiony na szyjce pozioma listwa plastyczną. Krawędź zaokrąglona, dno wyodrębnione. H – 18,2 cm, R1 – 18,6 cm, R2 – 17 cm, R3 – 19 cm, R4 – 6,1 cm. 2. Dzban typu D1, zdobiony pod krawędzią trzema poziomymi liniami rytymi, z których zwisają dookolnie ryte współśrodkowe łuczki (sześć, po trzy w grupie), na brzuścu – trzy poziome linie ryte i zwisające z nich, dookolne ryte łuczki (pięć, po trzy w grupie), odchylone w lewo. H – 14,4 cm, R1 – 12 cm, R2 – 11,6 cm, R3 – 16 cm, R4 – 5,1 cm. 3. Garnek typu G112, zdobiony na szyjce poziomą listwą plastyczną. Krawędź zaokrąglona, dno lekko niewyodrębnione. H – 12,2 cm, R1 – 16 cm, R2 – 14,4 cm, R3 – 15,1 cm, R4 – 8 cm