6 Cmentarzyska w okolicach Bukównej/Bukivnej: Olszanica/Vilshanitsa, Miłowanie/Milovanie (por. ryc. 5.3, ryc. 5.4, ryc. 5.5)

W okolicach Bukivnej, na S, SW i NW od niej, zarejestrowano szereg grup kurhanów. Znajdowały się one na wzniesieniach sąsiadujących ze wzgórzami, na których usytuowane były kopce w Bukivnej, w administracyjnych granicach pobliskich wsi, na zachód od doliny Dniestru.

6.1 Okolice Olszanicy

W odległości około 2 km na SW od II i III grupy kurhanów w Bukivnej, w SE części rozległego wzniesienia o orientacji NE – SW, położonego na wododziale między dwoma dopływami Dniestru, zaobserwowano cztery kopce (nr 232-235), tworzące lekko łukowatą linię, o długości 420 m, zorientowaną na osi SE – NW.

Kurhan 232 (ryc. 6.1) jest usytuowany na SE krańcu grupy, w odległości 125 m na SE od kopca 233, na wysokości 319,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°56’777’’, E – 24°56’259’’. Porośnięty drzewami i gęstymi krzewami. Kształt kolisty, średnica 13 m, wysokość 2 m.

Rycina 6.1: Kurhan 232. Widok od W

Kurhan 233 (ryc. 6.2) znajduje się w SE części grupy, 125 m na NW od mogiły 232, na wysokości 327 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°56’823’’, E – 24°56’180’’. Porośnięty drzewami. Kształt kolisty, średnica 10 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 6.2: Kurhan 233. Widok od SE

Kurhan 234 (ryc. 6.3) udokumentowano w NW części grupy, w odległości 120 m na SW od kopca 235 i 160 m na NW od monumentu 233, na wysokości 334,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°56’869’’, E – 24°56’067’’. Kształt kolisty, średnica 9 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 6.3: Kurhan 234. Widok od N

Kurhan 235 (ryc. 6.4) wzniesiono na NW krańcu grupy, 120 m na NW od kopca 234, na wysokości 337,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°56’882’’, E – 24°55’961’’, h –m n.p.m. Kształt kolisty, średnica 14 m, wysokość 1 m.

Rycina 6.4: Kurhan 235. Widok od W

W odległości około 1 km na NE od grupy czterech kopców zarejestrowano dwa monumenty (nr 236 i 237). Są one usytuowane na grzbiecie wzniesienia, mniej więcej w połowie odległości między wspomnianą grupą a II grupą kurhanów w Bukivnej.

Kurhan 236 (ryc. 6.5) udokumentowano w odległości 370 m na W od mogiły 237, na wysokości 348 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°57’371’’, E – 24°56’342’’, Gęsto porośnięty drzewami i krzewami. Kształt kolisty, średnica 14 m, wysokość 0,7 m.

Rycina 6.5: Kurhan 236. Widok od S

Kurhan 237 (ryc. 6.6) zarejestrowano w odległości 370 m na E od kopca 238, na wysokości 347 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°57’390’’, E – 24°56’633’’, Gęsto porośnięty krzewami. Kształt kolisty, średnica 11 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 6.6: Kurhan 237. Widok od SW

W odległości około 2 km na SW od wspomnianej grupy czterech kopców, NW części rozległego wzniesienia o orientacji NW – SE, również wspomnianym wcześniej wododziale, zaobserwowano grupę siedmiu kurhanów, a 450 m na SW od niej – kolejną grupę, złożoną z pięciu monumentów.

Pierwsza z wymienionych grup składa się z układu liniowego czterech kopców (nr 238, 239, 248 i 249), zorientowanego na osi NE – SW, o długości 160 m, oraz trójkątnej aranżacji trzech pozostałych monumentów (nr 245, 246 i 247), znajdującej się 70-100 m na E od wspomnianego układu liniowego.

Kurhan 238 (ryc. 6.7) jest zlokalizowany w N części układu liniowego czterech kurhanów, w odległości 55 m na SW od położonego na skraju kopca 248 oraz 50 m na NE od monumentu 249, na wysokości 366 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°56’514’’, E – 24°54’263’’, Porośnięty drzewami. Kształt kolisty, średnica 22 m, wysokość 0,8 m.

Rycina 6.7: Kurhan 238. Widok od S

Kurhan 239 (ryc. 6.8) jest usytuowany na SW krańcu wspomnianego układu liniowego czterech kopców, w odległości 46 m na SW od tumulusa 249, na wysokości 362 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°56’465’’, E – 24°54’222’’, Porośnięty drzewami. Kształt kolisty, średnica 18 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 6.8: Kurhan 238. Widok od N

Kurhan 245 (ryc. 6.9) jest zlokalizowany w SE części grupy siedmiu kopców i na S skraju ich trójkątnej aranżacji, w odległości 18 m na SW monumentu 247, na wysokości 365 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°56’478’’, E – 24°54’321’’, Gęsto porośnięty krzewami. Kształt kolisty, średnica 17 m, wysokość 0,5 m.

Rycina 6.9: Kurhan 245. Widok od N

Kurhan 246 (ryc. 6.10) zaobserwowano we E części wspomnianej grupy kurhanów i na N skraju ich trójkątnej aranżacji, w odległości 46 m na NW tumulusa 247 i 70 m na E/SE od kurhanu 238 z układu liniowego czterech kopców, na wysokości 366 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°56’508’’, E – 24°54’319’’, Gęsto porośnięty krzewami. Kształt kolisty, średnica 11 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 6.10: Kurhan 246. Widok od N

Kurhan 247 (ryc. 6.11) jest najbardziej na E wysuniętym kopcem z omawianej grupy, znajduje się na E skraju ich trójkątnej aranżacji, w odległości 46 m na SE tumulusa 246 i 18 m na NE od kurhanu 245, na wysokości 366 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°56’487’’, E – 24°54’336’’, Gęsto porośnięty krzewami. Kształt kolisty, średnica 15 m, wysokość 0,4 m.

Rycina 6.11: Kurhan 247. Widok od N

Na tym samym wzniesieniu, na którym jest usytuowana omówiona wyżej koncentracja kurhanów, znajduje się druga grupa kopców, zajmująca kulminację i SW stok wzgórza. Tumulusy występują w niemal liniowym układzie, zorientowanym z grubsza na osi N – S, na długości 210 m. Cztery z nich (nr 240-243) wzniesiono blisko siebie, na przestrzeni 80 m, piąty (nr 244) – zarejestrowano na S od nich, w odległości 130 m.

Kurhan 240 (ryc. 6.12 znajduje się na N skraju omawianej grupy kurhanów, w odległości 25 m na N/NE od kopca 241 i 450 m na SE od kurhanu 239 – skrajnego obiektu w skupisku północnym. Zarejestrowano go na wysokości 351 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°56’260’’, E – 24°54’021’’, Porośnięty krzewami. Kształt kolisty, średnica 26 m, wysokość 2,3 m.

Rycina 6.12: Kurhan 240. Widok od N

Kurhan 241 (ryc. 6.13) wzniesiono na N skraju wzmiankowanej grupy kopców, w odległości 25 m na S/SW od kopca 240 i 25 m na S/SE od kurhanu 242, na wysokości 351 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°56’246’’, E – 24°54’222’’, Porośnięty krzewami. Kształt kolisty, średnica 15 m, wysokość 0,4 m.

Rycina 6.13: Kurhan 241. Widok od N

Kurhan 242 (ryc. 6.14 udokumentowano w środku liniowego układu pięciu kopców, w odległości 25 m na SW od mogiły 241 i 30 m na N/NW od kurhanu 243, na wysokości 350,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°56’232’’, E – 24°54’008’’, Porośnięty krzewami. Kształt kolisty, średnica 16 m, wysokość 0,2 m.

Rycina 6.14: Kurhan 242. Widok od S

Kurhan 243 (ryc. 6.15) zarejestrowano w południowej części grupy pięciu kopców, w odległości 30 m na S/SW od mogiły 242 i na wysokości 349,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°56’232’’, E – 24°54’008’’. Gęsto porośnięty drzewami i krzewami. Kształt kolisty, średnica 13 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 6.15: Kurhan 243. Widok od N

Kurhan 244 (ryc. 6.16) jest najbardziej na S wysuniętym kopcem w ramach układu pięciu monumentów. Odnotowano go w odległości 130 m na S/SE od mogiły 243, na wysokości 344,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°56’149’’, E – 24°54’052’’, Porośnięty krzewami. Kształt kolisty, średnica 23 m, wysokość 0,7 m.

Rycina 6.16: Kurhan 244. Widok od N

6.2 Okolice Miłowania

Na W i NW od grup kurhanów w Bukównej udokumentowano podobnie liczne koncentracje kurhanów, usytuowane na wzniesieniach ciągnących się równolegle do doliny (i koryta) Dniestru na długości około 3 km. Skupiska te znajdowały się na najwyższych punktach wododziału między dwoma ciekami – dopływami Dniestru.

Główne zgrupowanie (ryc. 6.17)

Jedna z większych koncentracji, składająca się z 30 kurhanów (nr 251-279 oraz 301), znajduje się około 2 km na NW od I grupy kurhanowej. Zajmuje ona kulminację i zachodni stok wzniesienia. Kurhany tworzą układ grupowo-liniowy, z kilku koncentracjami, z których największa, znajdująca się na N, liczy 23 kopce, występujące na przestrzeni o wymiarach (W – E/N – S): 280 ×190 m. Na S od niej usytuowane są mniejsze grupy kopców, liczące trzy oraz (dwukrotnie) dwa monumenty. Skupisko liczące trzy kopce jest usytuowane 100 m na S od skrajnego kurhanu dużej grupy na N, kolejne – w odległości 270 m na SW od skupiska trzech tumulusów, ostatnie natomiast – w odległości 220 m dalej na SE.

Rycina 6.17: Centralna część głównej grupy kurhanowej w Miłowaniu

Kurhan 251 (ryc. 6.18) wzniesiono w S części wzmiankowanego zgrupowania kopców, na S od głównego skupiska, w odległości 40 m na N od kopca 252, z którym tworzy układ dwójkowy, na wysokości 343,5 m n.p.m. Znajduje się na zrębie. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’782’’, E – 24°55’641’’, Kształt kolisty, średnica 18 m, wysokość 0,25 m.

Rycina 6.18: Kurhan 251. Widok od E

Kurhan 252 (ryc. 6.19) wzniesiono na S skraju omawianego zgrupowania kopców, na S od głównego skupiska, w odległości 40 m na S od kopca 251, z którym tworzy układ dwójkowy, na wysokości 343,5 m n.p.m. Znajduje się na zrębie. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’761’’, E – 24°55’648’’, Kształt kolisty, średnica 10 m, wysokość 0,2 m. W centrum nasypu widoczny jest wkop rabunkowy.

Rycina 6.19: Kurhan 251. Widok od E

Kurhan 253 (ryc. 6.20) znajduje się w S części omawianego zgrupowania kopców, na SW od głównego skupiska, w górnej partii łagodnego stoku wzniesienia, w odległości 53 m na NE od tumulusa 254, z którym tworzy układ dwójkowy, 280 m na SW od kopca 255, na wysokości 338,5 m n.p.m. Na kurhanie rosną drzewa. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’883’’, E – 24°55’501’’. Kształt kolisty, średnica 18 m, wysokość 0,2 m.

Rycina 6.20: Kurhan 253. Widok od SE

Kurhan 254 (ryc. 6.21) zarejestrowano na S skraju omawianego zgrupowania kopców, na SW od głównego skupiska, w odległości 53 m na SW od kopca 253, z którym tworzy układ dwójkowy, na wysokości 338,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’856’’, E – 24°55’489’’. Nasyp porośnięty przez drzewa. Kształt kolisty, średnica 15 m, wysokość 0,2 m.

Rycina 6.21: Kurhan 254. Widok od SE

Kurhan 255 (ryc. 6.22, ryc. 6.23) znajduje się na S skraju głównej koncentracji kopców, w odległości 65 m na SW od kopca 256 i 75 m na S od kurhanu 257, z którymi współtworzy układ trójkowy, na wysokości 337 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’963’’, E – 24°55’696’’. Nasyp porośnięty przez drzewa. Kształt kolisty, średnica 30 m, wysokość 3,5 m. W nasypie są widoczne liczne wkopy.

Rycina 6.22: Kurhan 255. Widok od S

Rycina 6.23: Kurhan 255. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 256 (ryc. 6.24, ryc. 6.25) wzniesiono w S części głównego zgrupowania kopców, w odległości 65 m na NE od kopca 255 i 10 m na SE od kurhanu 257, z którymi współtworzy układ trójkowy, na wysokości 337 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’856’’, E – 24°55’489’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 22 m, wysokość 2,5 m. Kurhan silnie zniszczony od strony E.

Rycina 6.24: Kurhan 256. Widok od SW

Rycina 6.25: Kurhan 256. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 257 (ryc. 6.26, ryc. 6.27) udokumentowano w S części głównego zgrupowania kopców, w odległości 10 m na NE od kopca 256 i 65 m na N od kurhanu 255, z którymi współtworzy układ trójkowy, na wysokości 336 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’003’’, E – 24°55’694’’. Nasyp porośnięty przez drzewa. Kształt kolisty, średnica 17 m, wysokość 1,5 m. Nasyp zniszczony w centrum przez wkop rabunkowy.

Rycina 6.26: Kurhan 257. Widok od SW

Rycina 6.27: Kurhan 257. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 258 (ryc. 6.28, 6.29) znajduje się w S części głównego zgrupowania kurhanów. Wraz z kopcami 259 i 260 tworzy układ liniowy, zorientowany na osi NW – SE. Jest położony na SE skraju tej aranżacji, w odległości 35 m na SE od mogiły 259 i 54 m na SE od kurhanu 260, na wysokości 332 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’058’’, E – 24°55’705’’. Nasyp porośnięty przez drzewa. Kształt kolisty, średnica 20 m, wysokość 0,5 m.

Rycina 6.28: Kurhan 258. Widok od N

Rycina 6.29: Kurhan 258. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 259 (ryc. 6.30, ryc. 6.31) wzniesiono w S części zasadniczej koncentracji monumentów. Wraz z kopcami 258 i 260 tworzy układ liniowy, zorientowany na osi NW – SE. Jest położony w środku tej aranżacji, w odległości 35 m na NW od kurhanu 258 i 21 m na SE od kurhanu 260, na wysokości 333,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’073’’, E – 24°55’691’’. Nasyp porośnięty przez drzewa. Kształt kolisty, średnica 20 m, wysokość 1,2 m.

Rycina 6.30: Kurhan 259. Widok od SE

Rycina 6.31: Kurhan 259. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 260 (ryc. 6.32, ryc. 6.33) zarejestrowano w S części głównego zgrupowania kopców Wraz z kopcami 258 i 259 tworzy układ liniowy, zorientowany na osi NW – SE. Jest położony na NW skraju tej aranżacji, w odległości 21 m na NW od mogiły 259 i 54 m na NW od kurhanu 258, na wysokości 333 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’081’’, E – 24°55’076’’. Nasyp porośnięty przez krzewny i drzewa. Kształt kolisty, średnica 14 m, wysokość 0,4 m.

Rycina 6.32: Kurhan 260. Widok od S

Rycina 6.33: Kurhan 260. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 261 (ryc. 6.34, ryc. 6.35) jest usytuowany w centralnej partii zasadniczego skupiska kopców. Znajduje się niemal w jednej linii z kurhanami 258-260, w odległości 42 m NW od tumulusa 260 i 8 m na E od kurhanu 262, na wysokości 332,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’103’’, E – 24°55’668’’. Nasyp porośnięty przez drzewa. Kształt kolisty, średnica 18 m, wysokość 1,5 m.

Rycina 6.34: Kurhan 261. Widok od SW

Rycina 6.35: Kurhan 261. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 262 (ryc. 6.36, ryc. 6.37) udokumentowano w centralno-zachodniej części głównej koncentracji mogił, w odległości 8 m na W od kurhanu 261, na wysokości 333 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’104’’, E – 24°55’656’’. Nasyp porośnięty przez drzewa. Kształt kolisty, średnica 18 m, wysokość 0,6 m.

Rycina 6.36: Kurhan 262. Widok od NW

Rycina 6.37: Kurhan 262. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 263 (ryc. 6.38, ryc. 6.39) jest zlokalizowany w centralno-zachodniej części głównego zgrupowania kopców, w odległości 19 m N od kurhanu 261 i 24 m na NE od kurhanu 262, na wysokości 333 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’114’’, E – 24°55’670’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 14 m, wysokość 0,4 m.

Rycina 6.38: Kurhan 263. Widok od NW

Rycina 6.39: Kurhan 263. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 264 (ryc. 6.40, ryc. 6.41) wzniesiono w centralnej partii zasadniczego skupiska kopców, w odległości 22 m na N od kurhanu 265, na wysokości 331,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’121’’, E – 24°55’694’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 18 m, wysokość 1,3 m.

Rycina 6.40: Kurhan 264. Widok od SE

Rycina 6.41: Kurhan 264. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 265 (ryc. 6.42, ryc. 6.43) zarejestrowano w centralnej partii głównej koncentracji kopców, w odległości 22 m S od kurhanu 264 oraz 35 m na NE od kurhanu 263, na wysokości 332 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’109’’, E – 24°55’695’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 20 m, wysokość 1,7 m.

Rycina 6.42: Kurhan 265. Widok od S

Rycina 6.43: Kurhan 265. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 266 (ryc. 6.44, ryc. 6.45) jest usytuowany w centralnej partii zasadniczego skupiska kopców, w odległości 33 m NE od kurhanu 264 oraz 41 m na NE od kopca 265, na wysokości 331 m n.p.m. Wspólnie z kurhanami 268, 275 i 278 tworzy linię, zorientowaną na osi NW – SE, o długości 150 m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’126’’, E – 24°55’720’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 21 m, wysokość 0,7 m.

Rycina 6.44: Kurhan 266. Widok od N

Rycina 6.45: Kurhan 266. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 267 (ryc. 6.46, ryc. 6.47) udokumentowano w SE części głównej koncentracji kopców. Wraz z kurhanami 268, 270, 272 i 273 współtworzy on niemal liniowy układ kopców, zorientowany na osi NE – SW. Znajduje się na SW skraju tego układu, w odległości 21 m SW od kurhanu 268, na wysokości 330,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’109’’, E – 24°55’753’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 14 m, wysokość 0,2 m.

Rycina 6.46: Kurhan 267. Widok od SW

Rycina 6.47: Kurhan 267. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 268 (ryc. 6.48, ryc. 6.49) zarejestrowano w centralno-wschodniej części głównego zgrupowania kopców. Wraz z kurhanami 267, 270, 272 i 273 współtworzy on niemal liniowy układ kopców, zorientowany na osi NE – SW. Znajduje się w SW partii tego układu, w odległości 21 m NE od kurhanu 267 i 43 m na SW od monumentu 273, na wysokości 330,5 m n.p.m. Wspólnie z kurhanami 266, 275 i 278 tworzy linię, zorientowaną na osi NW – SE, o długości 150 m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’119’’, E – 24°55’761’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 14 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 6.48: Kurhan 268. Widok od NE

Rycina 6.49: Kurhan 268. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 269 (ryc. 6.50) udokumentowano w SE partii głównej koncentracji kopców. Wraz z kurhanami 271 i 301 współtworzy on niemal liniowy układ kopców, zorientowany na osi NE – SW. Znajduje się na SW skraju tego układu, w odległości 20 m SW od kurhanu 301, na wysokości 331 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’122’’, E – 24°55’809’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 14 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 6.50: Kurhan 269. Widok od SE

Kurhan 270 (ryc. 6.51, ryc. 6.52) znajduje się w NE części głównego zgrupowania kopców. Wraz z kurhanami 267, 268, 272 i 273 współtworzy on niemal liniowy układ kopców, zorientowany na osi NE – SW. Znajduje się w jego NE partii, w odległości 20 m NE od kurhanu 273 i 18 m na S/SW od monumentu 272, na wysokości 331 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’145’’, E – 24°55’796’’. Nasyp porośnięty przez drzewa. Kształt kolisty, średnica 22 m, wysokość 0,6 m.

Rycina 6.51: Kurhan 270. Widok od E

Rycina 6.52: Kurhan 270. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 271 (ryc. 6.53, ryc. 6.54) wzniesiono w NE partii głównego skupiska kopców. Wraz z kurhanami 271 i 301 współtworzy on niemal liniowy układ kopców, zorientowany na osi NE – SW. Znajduje się na jego NE skraju, w odległości 20 m NE od kurhanu 301, na wysokości 330,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’151’’, E – 24°55’837’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 30 m, wysokość 0,4 m. W centrum jest widoczny wkop rabunkowy.

Rycina 6.53: Kurhan 271. Widok od SW

Rycina 6.54: Kurhan 271. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 272 (ryc. 6.55, ryc. 6.56) jest zlokalizowany w północno-wschodniej części głównego zgrupowania kopców. Wraz z kurhanami 267, 268, 270 i 273 współtworzy on prawie liniowy układ monumentów, zorientowany na osi NE – SW. Znajduje się na jego NE skraju, w odległości 18 m na N/NE od monumentu 270, na wysokości 330,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’155’’, E – 24°55’798’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 10 m, wysokość 0,2 m.

Rycina 6.55: Kurhan 272. Widok od SW

Rycina 6.56: Kurhan 272. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 273 (ryc. 6.57, ryc. 6.58) znajduje się w północno-wschodniej części głównego zgrupowania kopców. Wraz z kurhanami 267, 268, 270 i 272 współtworzy on niemal liniowy układ kopców, zorientowany na osi NE – SW. Znajduje się w jego środkowej części, w odległości 20 m SW od kurhanu 270 i 43 m na NE od monumentu 268, na wysokości 330,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’138’’, E – 24°55’786’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 10 m, wysokość 0,2 m.

Rycina 6.57: Kurhan 273. Widok od SE

Rycina 6.58: Kurhan 273. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 274 (ryc. 6.59, ryc. 6.60) udokumentowano w NE części głównego zgrupowania kopców, w odległości 26 m NE od kurhanu 272 i 48 m na N od monumentu 273, na wysokości 330 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’162’’, E – 24°55’778’’. Nasyp porośnięty przez drzewa. Kształt kolisty, średnica 10 m, wysokość 0,4 m.

Rycina 6.59: Kurhan 274. Widok od S

Rycina 6.60: Kurhan 274. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 275 (ryc. 6.61, ryc. 6.62) zarejestrowano w NW części głównego zgrupowania kopców. Wspólnie z kurhanami 266, 268 i 278 tworzy linię, zorientowaną na osi NW – SE, o długości 150 m. Znajduje się 40 m na SE od kurhanu 278 i 55 m na NW od monumentu 266, na wysokości 331 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’136’’, E – 24°55’678’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 15 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 6.61: Kurhan 275. Widok od NW

Rycina 6.62: Kurhan 275. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 276 (ryc. 6.63, ryc. 6.64) odnotowano w północno-zachodniej części głównej koncentracji kopców, w odległości 15 m na NE od kurhanu 277, na wysokości 332 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’177’’, E – 24°55’657’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 18 m, wysokość 1,8 m.

Rycina 6.63: Kurhan 276. Widok od N

Rycina 6.64: Kurhan 276. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 277 (ryc. 6.65, ryc. 6.66) wzniesiono w NW części głównej koncentracji kopców, w odległości 15 m na SW od kurhanu 276 i 25 m na NW od kurhanu 263, na wysokości 332,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’120’’, E – 24°55’652’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 18 m, wysokość 1 m.

Rycina 6.65: Kurhan 277. Widok od S

Rycina 6.66: Kurhan 277. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 278 (ryc. 6.67, ryc. 6.68) znajduje się w NW partii zasadniczego skupiska kopców. Wspólnie z kurhanami 266, 268 i 275 tworzy linię, zorientowaną na osi NW – SE, o długości 150 m. Jest usytuowany na jej NW skraju, w odległości 40 m na NW od kurhanu 275, na wysokości 340 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’141’’, E – 24°55’645’’. Nasyp porośnięty przez drzewa. Kształt kolisty, średnica 15 m, wysokość 0,4 m.

Rycina 6.67: Kurhan 278. Widok od NW

Rycina 6.68: Kurhan 278. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 279 (ryc. 6.69, ryc. 6.70) jest usytuowany w N części głównego zgrupowania kopców, w odległości 45 m na W od kurhanu 277, na wysokości 330,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’119’’, E – 24°55’614’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 18 m, wysokość 0,4 m. Przez kurhan przechodzi droga.

Rycina 6.69: Kurhan 279. Widok od E

Rycina 6.70: Kurhan 279. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 301 (ryc. 6.71) wzniesiono we E części głównego skupiska kopców. Wraz z kurhanami 269 i 271 współtworzy on niemal liniowy układ kopców, zorientowany na osi NE – SW. Znajduje się pośrodku, w odległości 20 m NE od kurhanu 269, na wysokości 325 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’132’’, E – 24°55’554’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 9 m, wysokość 0,2 m.

Rycina 6.71: Kurhan 301. Widok od N

6.3 Zgrupowanie zachodnie

Zgrupowanie zachodnie (ryc. 6.72)

Najbardziej na W wysunięta koncentracja kurhanów liczy 13 kopców, tworzących układ liniowo-grupowy rozciągający się na przestrzeni około 400 m, zorientowany na osi NW – SE. Liniową aranżację współtworzy osiem monumentów: 280, 281, 283, 288, 289, 290, 292 i 293. Drugą, równoległą linię, znajdującą się na S od pierwszej, aranżują cztery kopce 282, 285, 287, 291. Kurhan 286 jest usytuowany między mogiłami 285 i 293.

Rycina 6.72: Plan sytuacyjno-wysokościowy zachodniej grupy kurhanów w Miłowaniu (po lewej). Plan sytuacyjno-wysokościowy zachodniej grupy kurhanów w Miłowaniu wraz z numeracją kopców (po prawej)

Kurhan 280 (ryc. 6.73, ryc. 6.74) udokumentowano około 230 m na NW od głównego zgrupowania kopców, na SE skraju kolejnej grupy monumentów składającej się z 13 obiektów i jednocześnie na SE krańcu najdłuższej linii kurhanów w tej grupie, utworzonej przez osiem tumulusów. Znajduje się on 115 m na SE od kurhanu 281, na wysokości 334 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’230’’, E – 24°55’512’’. Nasyp porośnięty przez drzewa. Kształt kolisty, średnica 15 m, wysokość 0,35 m.

Rycina 6.73: Kurhan 280. Widok od W

Rycina 6.74: Kurhan 280. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 281 (ryc. 6.75, ryc. 6.76) jest usytuowany w SE części grupy monumentów składającej się z 13 obiektów i jednocześnie w SE partii najdłuższej linii kurhanów w tej grupie, utworzonej przez osiem kopców. Znajduje się on 115 m na NW od kurhanu 280, na wysokości 333,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’252’’, E – 24°55’421’’. Nasyp porośnięty przez drzewa. Kształt kolisty, średnica 16 m, wysokość 0,7 m.

Rycina 6.75: Kurhan 281. Widok od NW

Rycina 6.76: Kurhan 281. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 282 (ryc. 6.77, ryc. 6.78) znajduje się w SE części grupy monumentów składającej się z 13 obiektów i jednocześnie w SE partii krótszej linii kurhanów w tej grupie, utworzonej przez cztery kopce, w odległości 50 m na SE od kurhanu 285, na wysokości 332,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’250’’, E – 24°55’396’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 14 m, wysokość 0,4 m.

Rycina 6.77: Kurhan 282. Widok od S

Rycina 6.78: Kurhan 282. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 283 (ryc. 6.79, ryc. 6.80) zarejestrowano w SE części grupy monumentów składającej się z 13 obiektów i jednocześnie w SE partii najdłuższej linii kurhanów w tej grupie, utworzonej przez osiem tumulusów. Znajduje się on 42 m na NW od kurhanu 281 oraz 55 m na SE od mogiły 293, na wysokości 331 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’266’’, E – 24°55’389’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 10 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 6.79: Kurhan 283. Widok od E

Rycina 6.80: Kurhan 283. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 284 (ryc. 6.81) jest zlokalizowany w środkowo-północnej części grupy monumentów składającej się z 13 obiektów, w odległości 25 m na NE od kurhanu 293, na wysokości 331,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’286’’, E – 24°55’370’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 12 m, wysokość 0,4 m.

Rycina 6.81: Kurhan 284. Widok od S

Kurhan 285 (ryc. 6.82, ryc. 6.83) znajduje się w SE części grupy monumentów składającej się z 13 obiektów i jednocześnie w SE partii krótszej linii kurhanów w tej grupie, utworzonej przez cztery obiekty, w odległości 50 m na NW od kurhanu 282 i 45 m na SE od kopca 287, na wysokości 332 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’259’’, E – 24°55’356’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 14 m, wysokość 0,4 m. Przez kurhan przechodzi droga.

Rycina 6.82: Kurhan 285. Widok od SE

Rycina 6.83: Kurhan 285. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 286 (ryc. 6.84, ryc. 6.85) odnotowano w centralnej części grupy monumentów składającej się z 13 obiektów, między dwoma liniami kurhanów, w odległości 25 m na S od kurhanu 293 i 20 m na NW od kopca 285, na wysokości 330,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’268’’, E – 24°55’350’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 10 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 6.84: Kurhan 286. Widok od NE

Rycina 6.85: Kurhan 286. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 287 (ryc. 6.86, ryc. 6.87) znajduje się w centralno-południowej części grupy monumentów składającej się z 13 obiektów i jednocześnie w środku krótszej linii kurhanów w tej grupie, utworzonej przez cztery kopce, w odległości 45 m na NW od kurhanu 285 i 140 m na SE od kopca 291, na wysokości 330,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’269’’, E – 24°55’320’’. Nasyp porośnięty przez drzewa. Kształt kolisty, średnica 8 m, wysokość 0,2 m.

Rycina 6.86: Kurhan 287. Widok od N

Rycina 6.87: Kurhan 287. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 288 (ryc. 6.88, ryc. 6.89) udokumentowano w środkowo-północnej części grupy mogił składającej się z 13 obiektów i jednocześnie w środkowo-północnej partii najdłuższej linii kurhanów w tej grupie, utworzonej przez osiem tumulusów. Znajduje się on 63 m na NW od kurhanu 293 oraz 40 m na SE od mogiły 289, na wysokości 329 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’266’’, E – 24°55’389’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 28 m, wysokość 1,6 m. Na szczycie nasypu widoczny wkop rabunkowy.

Rycina 6.88: Kurhan 288. Widok od W

Rycina 6.89: Kurhan 288. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 289 (ryc. 6.90, ryc. 6.91) jest usytuowany w NW części grupy monumentów składającej się z 13 obiektów i jednocześnie w NW partii najdłuższej linii kurhanów w tej grupie, utworzonej przez osiem kopców. Znajduje się on 40 m na NW od kurhanu 288 oraz 43 m na SE od mogiły 290, na wysokości 329,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’304’’, E – 24°55’277’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 12 m, wysokość 0,2 m. W części E przez kurhan przechodzi droga.

Rycina 6.90: Kurhan 289 Widok od SE

Rycina 6.91: Kurhan 289. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 290 (ryc. 6.92, ryc. 6.93) jest zlokalizowany w NW części grupy monumentów składającej się z 13 obiektów i jednocześnie w NW partii najdłuższej linii kurhanów w tej grupie, utworzonej przez osiem tumulusów. Znajduje się on 43 m na NW od kurhanu 289 oraz 45 m na SE od mogiły 292, na wysokości 327 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’312’’, E – 24°55’245’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 22 m, wysokość 1,6 m. Na szczycie kurhanu widoczny wkop rabunkowy, w części E, u podnóża nasypu, przechodzi droga.

Rycina 6.92: Kurhan 290 Widok od E

Rycina 6.93: Kurhan 290. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 291 (ryc. 6.94, ryc. 6.95) wzniesiono w NW części grupy kurhanów składającej się z 13 obiektów i jednocześnie w NW części krótszej linii kurhanów w tej grupie, utworzonej przez cztery kopce, w odległości 140 m na NW od kurhanu 287 i 27 m na SE od obiektu 292, na wysokości 326 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’312’’, E – 24°55’223’’. Nasyp porośnięty przez drzewa. Kształt kolisty, średnica 18 m, wysokość 0,5 m.

Rycina 6.94: Kurhan 291 Widok od SW

Rycina 6.95: Kurhan 291. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 292 (ryc. 6.96, ryc. 6.97) znajduje się na NW skraju grupy monumentów składającej się z 13 obiektów i jednocześnie na krańcu NW najdłuższej linii kurhanów w tej grupie, utworzonej przez osiem tumulusów. Znajduje się on 45 m na NW od mogiły 290, na wysokości 325 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’321’’, E – 24°55’211’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 18 m, wysokość 0,6 m. Przez nasyp przechodzi droga.

Rycina 6.96: Kurhan 292 Widok od SE

Rycina 6.97: Kurhan 292. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 293 (ryc. 6.98, ryc. 6.99) zarejestrowano w północno-środkowej części grupy monumentów składającej się z 13 obiektów i jednocześnie w północno-środkowej partii najdłuższej linii kurhanów w tej grupie, utworzonej przez osiem obiektów. Znajduje się on 55 m na NW od mogiły 283, na wysokości 330,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’282’’, E – 24°55’351’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 12 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 6.98: Kurhan 293. Widok od W

Rycina 6.99: Kurhan 293. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

6.4 Zgrupowanie północne

Zgrupowanie północne (ryc. 6.100)

Najdalej na N wysunięta grupa kurhanów znajduje się 250 m na NE od omówionej wcześniej koncentracji oraz około 400 m na N/NW od głównego zgrupowania, na N stoku wzniesienia, na zrębie. Liczy siedem kopców tworzących układ liniowo-grupowy o długości 180 m, zorientowany na osi NE – SW (nr 294-300). Cztery kurhany (nr 295-297 i 299) są usytuowane w linii, pozostałe sąsiadują z nimi.

Rycina 6.100: Plan sytuacyjno-wysokościowy północnej grupy kurhanów w Miłowaniu (po lewej). Plan sytuacyjno-wysokościowy północnej grupy kurhanów w Miłowaniu wraz z numeracją kopców (po prawej)

Kurhan 294 (ryc. 6.101, ryc. 6.102) jest zlokalizowany na N skraju omawianej grupy, w odległości 33 m na N od kopca 295, na wysokości 323 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’452’’, E – 24°55’619’’. Kształt kolisty, średnica 18 m, wysokość 1,2 m.

Rycina 6.101: Kurhan 294. Widok od S

Rycina 6.102: Kurhan 294. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 295 (ryc. 6.103, ryc. 6.104 znajduje się w N części skupiska kopców, na skraju lasu, w odległości 33 m na S od tumulusa 294 oraz 75 m na NE od kopca 296, na wysokości 325 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’438’’, E – 24°55’635’’. Kształt kolisty, średnica 14 m, wysokość 0,6 m.

Rycina 6.103: Kurhan 295. Widok od SE

Rycina 6.104: Kurhan 295. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 296 (ryc. 6.105, ryc. 6.106) zarejestrowano w środkowej części skupiska, na zrębie, w odległości 75 m na SW od tumulusa 295 i 48 m na NE od kurhanu 297, na wysokości 328,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’408’’, E – 24°55’599’’. Kształt kolisty, średnica 20 m, wysokość 1,1 m.

Rycina 6.105: Kurhan 296. Widok od SW

Rycina 6.106: Kurhan 296. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 297 (ryc. 6.107, ryc. 6.108) odnotowano w S części charakteryzowanej koncentracji kopców, na zrębie, w odległości 48 m na SW od kurhanu 296 oraz 25 m na NE od mogiły 299, na wysokości 331 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’385’’, E – 24°55’583’’. Kształt kolisty, średnica 13 m, wysokość 0,9 m.

Rycina 6.107: Kurhan 297. Widok od W

Rycina 6.108: Kurhan 297. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 298 (ryc. 6.109, ryc. 6.110) wzniesiono w SE części skupiska, na zrębie, w odległości 23 m na E od kurhanu 297, na wysokości 331 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’38’’, E – 24°55’602’’. Kształt kolisty, średnica 15 m, wysokość 1 m.

Rycina 6.109: Kurhan 298. Widok od W

Rycina 6.110: Kurhan 298. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 299 (ryc. 6.111, ryc. 6.112) jest usytuowany w S części charakteryzowanej koncentracji kopców, na zrębie, w odległości 25 m na SW od mogiły 297, na wysokości 332 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’375’’, E – 24°55’565’’. Kształt kolisty, średnica 14 m, wysokość 0,6 m. Przechodzi przez niego droga.

Rycina 6.111: Kurhan 299. Widok od NW

Rycina 6.112: Kurhan 299. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 300 (ryc. 6.113, ryc. 6.114) zarejestrowano na SW skraju grupy kopców, na zrębie, w odległości 18 m na W od kurhanu 299 oraz 43 m na SW od monumentu 297, na wysokości 331,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°59’374’’, E – 24°55’554’’. Kształt kolisty, średnica 11 m, wysokość 0,2 m. Przechodzi przez niego droga.

Rycina 6.113: Kurhan 300. Widok od SW

Rycina 6.114: Kurhan 300. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

6.5 Samotny kurhan

Kurhan 302 (ryc. 6.115) udokumentowano z dala od innych grup kopców, około 2,35 km na NE od N skraju zgrupowania północnego, na wysokości 316 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°00’067’’, E – 24°57’290’’. Kształt kolisty, średnica 15 m, wysokość 2,2 m.

Rycina 6.115: Kurhan 302. Widok od E

6.6 Zgrupowanie południowe

Zgrupowanie południowe (ryc. 6.116)

Kolejna koncentracja kurhanów znajduje się na S od głównego zgrupowania, w odległości 550 m od jego S skraju, na W i NW, łagodnym skłonie wzniesienia. Liczy ona 16 monumentów, tworzących układ liniowy, rozciągający się na długości 1,3 km, zorientowany na osi NW – SE. W jego ramach można wyróżnić cztery skupiska, liczące po 3 (dwa) i 5 (dwa) kopców. Najbardziej na N wysunięta jest grupa trzech kurhanów (nr 316-318), występująca na długości 55 m, 350 m na SE znajduje się grupa pięciu kopców (nr 303-306 i 315), rozciągająca się na przestrzeni 150 m. Kolejne skupisko pięciu mogił (nr 307-311), tworzące układ liniowy o długości 160 m, zarejestrowano 170 m na SE od wyżej wspomnianej koncentracji. W odległości 300 m na SE jest zlokalizowana ostatnie skupisko omawianego zgrupowania o długości 150 m, składające się z trzech tumulusów (nr 312-314).

Rycina 6.116: Plan sytuacyjno-wysokościowy centralnej części południowego zgrupowania kurhanów w Miłowaniu (po lewej). Plan sytuacyjno-wysokościowy centralnej części południowego zgrupowania kurhanów w Miłowaniu wraz z numeracją kopców (po prawej)

Kurhan 303 (ryc. 6.117, ryc. 6.118) zarejestrowano w drugiej grupie omawianego zgrupowania kopców, na jej NW skraju, w odległości 350 m na SE od kurhanu 316 oraz 110 m na NW od monumentu 304, na wysokości 331 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’277’’, E – 24°55’793’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 14 m, wysokość 0,6 m.

Rycina 6.117: Kurhan 303. Widok od SE

Rycina 6.118: Kurhan 303. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 304 (ryc. 6.119, ryc. 6.120) udokumentowano w odległości 110 m na SE od kopca 303, w ramach mniejszej koncentracji czterech tumulusów (305, 306 i 315), w odległości 25 m na NW od mogiły 305, na wysokości 332 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’247’’, E – 24°55’873’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 8 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 6.119: Kurhan 304. Widok od SW

Rycina 6.120: Kurhan 304. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 305 (ryc. 6.121, ryc. 6.122) wzniesiono na NE skraju drugiej grupy kopców, w odległości 25 m na SE od mogiły 304 i 14 m na SW od monumentu 315, na wysokości 332 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’239’’, E – 24°55’885’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 8 m, wysokość 0,4 m.

Rycina 6.121: Kurhan 305. Widok od NE

Rycina 6.122: Kurhan 305. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 306 (ryc. 6.123, ryc. 6.124) odnotowano obok trzech innych kurhanów (305, 306 i 315), w odległości 18 m na S od kopca 305 i 25 m na SW od monumentu 315, na wysokości 332,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’231’’, E – 24°55’884’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 8 m, wysokość 0,4 m.

Rycina 6.123: Kurhan 306. Widok od NE

Rycina 6.124: Kurhan 306. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 307 (ryc. 6.125, ryc. 6.126) jest zlokalizowany na NE skraju trzeciej grupy kopców, w odległości 55 m na NE od mogiły 308 i 67 m w tym samym kierunku od kopca 309, na wysokości 338,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’165’’, E – 24°55’001’’. Nasyp porośnięty przez drzewa. Kształt kolisty, średnica 20 m, wysokość 0,4 m.

Rycina 6.125: Kurhan 307. Widok od SW

Rycina 6.126: Kurhan 307. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 308 (ryc. 6.127, ryc. 6.128) jest usytuowany na NW skraju trzeciej grupy kopców, w odległości 55 m na SW od mogiły 307 i 45 m na NW od kopca 309, na wysokości 338,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’152’’, E – 24°55’956’’. Nasyp porośnięty przez drzewa. Kształt kolisty, średnica 15 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 6.127: Kurhan 308. Widok od NW

Rycina 6.128: Kurhan 308. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 309 (ryc. 6.129, ryc. 6.130) jest usytuowany w centrum trzeciej grupy kopców, 45 m na SE od monumentu 308, na wysokości 338 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48° 58’136”, E – 024° 55’981”. Porośnięty przez drzewa. Kształt okrągły, średnica 14 m, wysokość 0,4 m.

Rycina 6.129: Kurhan 309. Widok od N

Rycina 6.130: Kurhan 309. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 310 (ryc. 6.131, ryc. 6.132) znajduje się w S części trzeciej grupy kopców, w odległości 40 m na S od tumulusa 309, na wysokości 338,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’116’’, E – 24°55’979’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 16 m, wysokość 0,4 m.

Rycina 6.131: Kurhan 310. Widok od NE

Rycina 6.132: Kurhan 310. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 311 (ryc. 6.133, ryc. 6.134) zarejestrowano na S skraju trzeciej grupy kopców, na zrębie, w odległości 80 m na SE od kopca 310, na wysokości 337 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’073’’, E – 24°55’997’’. Kształt kolisty, średnica 20 m, wysokość 1,6 m.

Rycina 6.133: Kurhan 311. Widok od W

Rycina 6.134: Kurhan 311. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 312 (ryc. 6.135, ryc. 6.136) wzniesiono na NW skraju czwartej grupy kopców, w odległości 50 m na NW od monumentu 313, na wysokości 331,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’918’’, E – 24°55’042’’. Nasyp porastają drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 10 m, wysokość 0,1 m.

Rycina 6.135: Kurhan 312. Widok od N

Rycina 6.136: Kurhan 312. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 313 (ryc. 6.137, ryc. 6.138) udokumentowano w środku czwartej grupy kopców, na zrębie, w odległości 50 m na SE od monumentu 312 oraz 100 m na NW od tumulusa 314, na wysokości 330 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’894’’, E – 24°55’064’’. Kształt kolisty, średnica 16 m, wysokość 0,8 m.

Rycina 6.137: Kurhan 313. Widok od W

Rycina 6.138: Kurhan 313. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 314 (ryc. 6.139, ryc. 6.140) jest usytuowany na SW skraju czwartej grupy kopców, na zrębie, w odległości 100 m na SE od monumentu 313, na wysokości 327,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’843’’, E – 24°55’089’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 9 m, wysokość 1,8 m.

Rycina 6.139: Kurhan 314. Widok od SW

Rycina 6.140: Kurhan 314. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 315 (ryc. 6.141, ryc. 6.142) zarejestrowano obok trzech innych kopców (304, 305, 306), w odległości 14 m na NE od kopca 305 i 25 m na SE od monumentu 306, na wysokości 333 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’242’’, E – 24°55’894’’. Nasyp porośnięty przez drzewa i krzewy. Kształt kolisty, średnica 7 m, wysokość 1,1 m.

Rycina 6.141: Kurhan 315. Widok od SW

Rycina 6.142: Kurhan 315. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 316 (ryc. 6.143, ryc. 6.144) znajduje się na S skraju grupy trzech kopców (razem z monumentami 317 i 318) najbardziej wysuniętych na N w ramach omawianego zgrupowania, na zrębie, w odległości 35 m na S od mogiły 317, na wysokości 326,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’439’’, E – 24°55’661’’. Nasyp zniszczony przez liczne kretowiska. Kształt kolisty, średnica 11 m, wysokość 0,1 m.

Rycina 6.143: Kurhan 316. Widok od SE

Rycina 6.144: Kurhan 316. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 317 (ryc. 6.145, ryc. 6.146) zbudowano w środku grupy trzech kopców najbardziej wysuniętych na N w ramach omawianego zgrupowania, na zrębie, między mogiłami 317 i 319, w odległości 35 m na N od kopca 316, na wysokości 327,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’459’’, E – 24°55’661’’. Nasyp zniszczony przez liczne kretowiska. Kształt kolisty, średnica 11 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 6.145: Kurhan 317. Widok od S

Rycina 6.146: Kurhan 317. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 318 (ryc. 6.147, ryc. 6.148) zbudowano na NW skraju grupy trzech kopców najbardziej wysuniętych na N w ramach omawianego zgrupowania, na zrębie, w odległości 20 m na NW od mogiły 317, na wysokości 327,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 48°58’466’’, E – 24°55’656’’. Nasyp zniszczony przez liczne kretowiska. Kształt kolisty, średnica 9 m, wysokość 0,1 m.

Rycina 6.147: Kurhan 318. Widok od S

Rycina 6.148: Kurhan 318. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

6.7 Badania geofizyczne w Bukównej

W kwietniu 2013 r. Ekspedycja Górnodniestrzańska Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu po raz pierwszy przeprowadziła badania geofizyczne z użyciem metody magnetometrycznej na cmentarzysku kurhanowym w Bukównej. W momencie podjęcia prospekcji znanych było 60 kurhanów w kilku koncentracjach. Pomiary rozpoczęto od I grupy kurhanów. Mogiły charakteryzują się przeważnie stosunkowo dobrym stanem zachowania, a ich nasypy osiągają około 20 m w średnicy i do 1,5 m w wysokości. Na niektóre z nich widoczne są wkopy usytuowane głównie w sektorze centralnym, powstałe w wyniku amatorskich wykopalisk oraz prób rabowania inwentarzy grobowych. Całe zgrupowanie ma układ liniowy, rozciągający się wzdłuż osi N – S, ze zróżnicowanymi odstępami dzielącymi poszczególne kopce. Obszar badań o powierzchni 0,43 ha został podzielony na trzy płaszczyzny pomiarowe, dostosowane pod względem rozmiarów oraz kształtu do lokalnie panujących warunków, w tym rzeźby terenu, gęstości pokrywy roślinnej oraz stopnia koncentracji kurhanów. W prawie każdym przypadku prospekcję prowadzono na podstawie siatki gridów mierzących 10 × 10 m. Tylko w jednej sytuacji całkowite wykarczowanie drzew rosnących na powierzchni nasypu, jak i jego niewielkie rozmiary, umożliwiły założenie pojedynczego poligonu pomiarowego o rozmiarach 20 × 20 m. Pierwsza płaszczyzna składała się z 31 gridów (0,31 ha) i obejmowała południową część I grupy kurhanów (mogiły nr 8-11) (ryc. 6.149). Następnie, wspomniany wcześniej, pojedynczy grid (20 × 20 m; 0,04 ha) rozmieszczono na kurhanie nr 16, nieco oddalonym na północ od pozostałych monumentów należących do grupy. Osiem gridów (0,08 ha) usytuowano w taki sposób, aby obejmowały tzw. „podwójny kurhan”, składający się z kopców o nr 6 i 7, połączonych wspólnym nasypem. W ich sąsiedztwie znajduje się jedna mogiła (nr 18), odkryta dopiero dzięki badaniom geofizycznym (ryc. 6.150).

Rycina 6.149: I grupa kurhanów. Pierwsza powierzchnia pomiarowa na tle planu sytuacyjno-wysokościowego

Rycina 6.150: I grupa kurhanów. Trzecia powierzchnia pomiarowa na tle planu sytuacyjno-wysokościowego

Pomiary w południowej części omawianej grupy objęły swym zasięgiem cztery kurhany (nr 8-11), uprzednio niebadane przez archeologów (ryc. 6.151). Większość z nich wykazuje dosyć duże rozmiary, a także dobry stan zachowania, poza mogiłą nr 11, która ma rozległy wkop w części centralnej. Cały obszar jest porośnięty wysokimi drzewami o grubych pniach, toteż często konieczne było pominięcie pomiarów w pewnych miejscach, czasem nawet całych transektów, co jest widoczne na obrazie wynikowym w postaci jasnoszarych pasów ciągnących się wzdłuż osi N – S. Same kurhany są dobrze widoczne dzięki kontrastowi gradientu pola magnetycznego zarejestrowanego nad nimi z wartościami charakteryzującymi ich otoczenie. W porównaniu z kontekstem, na ogół wykazującym poziom magnetyzacji rzędu 0nT, wszystkie cztery kopce ujawniły złożoną strukturę anomalii. Ich zasięgi przestrzenne mogą zostać określone na podstawie obserwacji nieregularnych w zarysie obwódek, składających się z ujemnych wartości gradientu, które otaczają strefy o zazwyczaj podniesionej magnetyzacji. Wspomniane nieregularności ich konturów mogą być efektem długotrwałego procesu obniżania się nasypów, w którego efekcie ziemia z wyższych partii osuwała się po zboczach i gromadziła u podnóży kurhanów. W ramach tych stref można zaobserwować ujemne i dodatnie maksima magnetyzacji, sygnalizujące zapewne różne źródła, poddane jednak w większości przypadków magnetyzacji indukcyjnej. Maksima te mają czasem znaczne rozmiary oraz nieregularne zarysy. Obok nich widoczne są intensywne, dipolowe sygnały, niekiedy spolaryzowane anormalnie, które bezsprzecznie można przyporządkować do magnetyzacji szczątkowej. Ostatnie prace leśne na stanowisku, których celem była wycinka drzew, a także XX-wieczna historia tego miejsca, które stanowiło teren działań wojennych pomiędzy wojskami węgierskimi i sowieckimi w trakcie II wojny światowej, pozwalają zakładać, że wspomniane anomalie są emitowane głównie przez nowożytne przedmioty żelazne. Ta interpretacja bazuje na wielokrotnie odnajdywanych na powierzchni stanowiska częściach maszyn, gwoździach oraz łuskach po nabojach.

Rycina 6.151: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanów nr 8-11 należących do I grupy na cmentarzysku w Bukównej (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 10 × 10 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanów nr 8-11 należących do I grupy na cmentarzysku w Bukównej, z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

Szczegółowy opis kurhanów rozpoczynamy od części południowej, gdzie można wyróżnić liniową anomalię w formie pasa ujemnych odczytów, rozciągającego się z W na E z nieznacznym odchyleniem w kierunku NE (ryc. 6.151. Zapewne w tym miejscu gleba posiada obniżoną podatność magnetyczną, być może z powodu usunięcia górnej warstwy – humusu. Należy zwrócić uwagę na obecność kilku dipolowych sygnałów, zlokalizowanych w obrębie ujemnej anomalii. W rzeczywistości dzięki prospekcji terenowej można było dostrzec płytki rów, szeroki na około 1 m, będący potencjalnie pozostałością okopu z czasów II wojny światowej.

Zaraz po stronie północnej tego obiektu usytuowany jest kurhan nr 8, cechujący się dobrze widoczną, ujemnie magnetyczną krawędzią, oraz częścią centralną z kilkoma dodatnimi maksimami (ryc. 6.151). Dwie największe spośród tych ostatnich są usytuowane obok siebie, blisko punktu centralnego nasypu. Są one lekko wydłużone w kierunku W i zajmują w przybliżeniu owalną przestrzeń, o średnicy 1-2 m. Charakteryzujący je wysoki poziom magnetyzacji może sugerować, że w tych miejscach został zdeponowany materiał bogaty w związki żelaza. Ostateczna ocena źródeł tych anomalii wymaga jednak bardziej szczegółowych badań. Nieopodal, w kierunku E od omówionych anomalii, widoczne jest ujemne maksimum magnetyzacji, które posiada korespondujące, lecz niewyraźne maksimum dodatnie po stronie południowej. Razem sygnały te pokrywają się przestrzennie z kulminacją nasypu (ryc. 6.149) i mogą być traktowane jako reprezentacje centralnych elementów konstrukcyjnych kurhanu. Inne, w większości dodatnie maksima, otaczają środkową część mogiły. Dwa z nich, sąsiadujące z centralnie zlokalizowanymi anomaliami od S i N, mają owalne kształty i wartości magnetyzacji sięgające około 4-5nT. Być może emitują je inne struktury wewnętrzne, takie jak np. jamy wypełnione podatną magnetycznie zawartością.

Kolejny kurhan, oznaczony nr 9, znajduje się około 5 m na NE od opisanej wyżej mogiły i posiada podobny zarys, sugerujący występowanie zjawiska ujemnej magnetyzacji u jego podnóża (ryc. 6.151). Ta w przybliżeniu owalna anomalia otacza strefę charakteryzującą się zróżnicowanym stopniem magnetyzacji. Wewnątrz jej granic usytuowana jest rozległa, nieregularna strefa, rozciągająca się od centrum nasypu w kierunku północnym, gdzie wartości gradientu osiągają dodatnie maksimum. Jej potencjalne źródło może uwzględniać materiał o podwyższonej podatności magnetycznej, przypuszczalnie wskutek spalenia, po którym został on nierównomiernie nawarstwiony pod wierzchnim płaszczem ziemnym. Najprawdopodobniej anomalia ta powinna być rozpatrywana jako pozostałość dawnego elementu konstrukcji kurhanu, ponieważ żadne ślady ingerencji w oryginalną formę nasypu nie zostały odnotowane w tym miejscu. Co więcej, na S od opisanego powyżej sygnału zlokalizowano następną anomalię o normalnej orientacji dipoli (ujemne maksimum nie zostało zarejestrowane w całości ze względu na obecność drzewa, wymuszającą pominięcie kilku pomiarów) oraz wartościach magnetyzacji nieznacznie niższych niż maksymalne poziomy gradientu. Z powodu podobnej intensywności oraz struktury magnetyzacji możliwe jest, że opisana anomalia o niemal kolistym konturze, ma zbliżone źródło emisji w stosunku do centralnie położonego sygnału z kurhanu nr 8. W przypadku mogiły nr 9 omawiana anomalia jest otoczona od W, S i E niezakłóconą krawędzią zunifikowaną pod względem stopnia magnetyzacji oraz pokrywającą się z zewnętrzną częścią kurhanu. Ponadto, kurhan ten na obrazie wynikowym ma – w porównaniu z pozostałymi mogiłami – najbardziej zwarty i najwyraźniej rysujący się nasyp.

Trzeci z rozpoznanych metoda geomagnetyczną kurhanów należących do I grupy (nr 10) jest położony dalej w kierunku NW od dwóch już scharakteryzowanych (ryc. 6.151). Może być on wyróżniony na obrazie wynikowym dzięki strefie podwyższonej – w stosunku do otoczenia – magnetyzacji, obejmującej rozległe, dodatnie maksimum, usytuowane nieco na W od centrum kurhanu (ryc. 6.149). Niestety, na obrazie wynikowym nie udało się uchwycić kurhanu w całości, z powodu gęstej roślinności uniemożliwiającej pomiary jego NW sekcji. Zasięg przestrzenny nasypu nie jest tak jasno zarysowany, jak w dwóch poprzednich przypadkach, jakkolwiek łuna obniżonej magnetyzacji, opasająca wnętrze kurhanu, jest stosunkowo dobrze widoczna. Ujemne wartości są najliczniej reprezentowane w części wschodniej, gdzie tworzą one maksimum przy krawędzi nasypu. Mają one, odpowiadające orientacją oraz rozmiarem, maksimum dodatnie, umiejscowione naprzeciw. Sądzić należy, że omawiany kurhan cechuje obecność dwóch dużych obiektów wewnętrznych, charakteryzujących się odmienną podatnością magnetyczną. Pomiędzy nimi można zaobserwować przemieszane wysokie i niskie sygnały, powodujące gwałtowne zmiany gradientu, jednak nieformujące żadnych łatworozróżnialnych kształtów. Stąd jest trudno pokusić się o bardziej szczegółową charakterystykę kurhanu. Przypuszczalnie wynika to z jego złożonej struktury wewnętrznej, ale też może być spowodowane różnymi czynnikami postdepozycyjnymi.

Czwarty, ostatni ze zbadanych za pomocą magnetometru kurhanów należących do południowej części I grupy (nr 11), jest zlokalizowany w pobliżu północnej granicy płaszczyzny pomiarowej (ryc. 6.151). Kontrastuje on wyraźnie z otoczeniem, głównie ze względu na rozległą strefę o istotnie podwyższonej magnetyzacji, wewnątrz której odnotowano trzy równoległe, ujemne maksima. Spośród wszystkich czterech mogił, ta posiada najwyższy nasyp, które nie został zbadany w całości, ponieważ drzewa gęsto porastają jego W część. Niemniej jednak, granice pozostałych sekcji udokumentowano na obrazie wynikowym w postaci wąskiego pasa obniżonych wartości gradientu, po których następują dodatnie odczyty wyróżniające się w częściach S i E, oraz rozległa strefa ujemna magnetycznie, obejmująca centrum kurhanu od N. Co więcej, w obrębie granic nasypu dostrzegalne są intensywne sygnały, z których najbardziej wyróżniają się wspomniane wcześniej trzy równoległe, ujemne anomalie. W rzeczywistości są one emitowane przez głęboki wkop, obecnie częściowo zasypany, który pozostał zapewne po wykopaliskach rabunkowych. Poza tym na szerokopłaszczyznowe sygnały wytwarzane przez nasyp kurhanu nakładają się dipolowe anomalie, najprawdopodobniej o współczesnym pochodzeniu. Z drugiej strony, strefa o dodatniej magnetyzacji wokół punktu centralnego mogiły, może odzwierciedlać obiekt z wypełniskiem o podwyższonej podatności magnetycznej, przypuszczalnie w podobnym typie, jak w przypadku kurhanu nr 9. Wzdłuż krawędzi mogiły nr 11 usytuowane są często ujemne maksima, odznaczające się zwłaszcza w N sektorze nasypu. Kontrastują one z poziomem magnetyzacji S i E części, gdzie gradient wskazuje głównie wartości powyżej 0nT. Podsumowując, można stwierdzić, że opisywany kurhan został wzniesiony z materiałów o różnych właściwościach magnetycznych. Materiał o najwyższej podatności nawarstwił się w części S, natomiast mniej magnetyczny – skoncentrował się po N stronie nasypu. Sytuacja ta widoczna jest w postaci dipolowej anomalii o dużych rozmiarach i normalnej polaryzacji. Interesujące wyniki mogłaby przynieść realizacja odwiertów lub wykopalisk sondażowych.

Zbadany w dalszej kolejności kurhan (nr 16) jest zlokalizowany mniej więcej pośrodku I grupy. Nie był on znany archeologom aż do sezonu 2014, kiedy to wspomniana już całkowita deforestacja tej części stanowiska ujawniła relatywnie niski, lecz dostrzegalnie okrągły nasyp, występujący w linii z pozostałymi mogiłami. Jego wysokość może być oceniona na 0,5 m, średnica nie przekracza 12-14 m. Nie odnotowano na nim obecności wkopów rabunkowych i innych zniszczeń. Dzięki prospekcji magnetometrycznej zdołano skutecznie uchwycić zmiany gradientu pola magnetycznego ponad kurhanem i przylegającym do niego kontekstem (ryc. 6.152). Dzięki temu obraz wynikowy przedstawia jasno rozróżnialne anomalie, pokrywające się z zarysem nasypu oraz raczej nakładające się sygnały o zmiennej wartości magnetyzacji, należące do otoczenia. Nasyp jest widoczny dzięki anomalii o kształcie zbliżonym do okręgu, składającej się z odczytów około i poniżej 0nT, pokrywającej większość jego powierzchni (ryc. 6.152). Poza terenem zajętym przez tę anomalię, gradient wskazuje na dodatni poziom magnetyzacji z okazjonalnie ujawniającymi się maksimami. Ten ostatni oraz – generalnie – wysoki stopień magnetyzacji otoczenia, mogą być wytłumaczone niedawną wycinką leśną, która wpłynęła na przypowierzchniowe warstwy gleby, prowadząc do zwiększenia podatności magnetycznej w pewnych miejscach oraz innych zakłóceń tła, na którym widoczny jest kurhan. Zastanawiające jest dlaczego nasyp zachował swój w miarę równomierny poziom magnetyzacji pomimo tych wydarzeń, jednakże właściwości magnetyczne materiału, z którego został usypany, wyraźnie różnią się od tych cechujących jego otoczenie. Co więcej, prospekcja ujawniła rozległe, „księżycowate” w zarysie, dodatnie maksimum, które przysłania S i W partie środkowej części kurhanu. Otacza ono centralny punkt uprzednio opisanej, ujemnej anomalii, gdzie wartości tworzą niewielkie maksimum sięgające -5nT. Rozległy, dodatni sygnał, wyróżnia się na tle w miarę jednolitej magnetyzacji pozostałych część kurhanu i może być zinterpretowany, jako warstwa materiału o znacząco podwyższonej podatności magnetycznej, przypuszczalnie związana ze strukturą grobową. Poza anomaliami emitowanymi prawdopodobnie przez wewnętrzne elementy konstrukcji mogiły, zauważyć można dipolowe sygnały, najpewniej wskazujące na współczesne odpady żelazne, wśród których najbardziej manifestuje się anamalia zarejestrowana na E od centrum nasypu.

Rycina 6.152: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 16 należącego do I grupy na cmentarzysku w Bukównej (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20 × 20 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 16 należącego do I grupy na cmentarzysku w Bukównej, z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

Trzecia płaszczyzna pomiarowa została wyznaczona około 50 m na N od scharakteryzowanego wyżej kopca, ponad dużym tzw. „podwójnym kurhanem”, z charakterystycznym „nerkowatym” zarysem i dwoma kulminacjami. Przy obecnym stanie wiedzy trudno zdecydować czy ta specyficzna forma krajobrazowa powinna być uważana za pojedynczy obiekt funeralny, czy też składa się z dwóch kurhanów, które zostały pierwotnie wzniesione blisko siebie i połączone jednym nasypem celowo, lub w efekcie procesów postdepozycyjnych. Obecność dwóch, w przybliżeniu okrągłych wzniesień (ryc. 6.150) przemawia za tą drugą interpretacją, stąd termin „podwójny kurhan” uwzględniający mogiły oznaczone numerami 6 i 7. Niemniej jednak, obraz wynikowy magnetometrii nie pomaga w uchwyceniu różnic miedzy tymi dwoma kurhanami (ryc. 6.153).

Kontur „podwójnego kurhanu” jest dobrze widoczny pod postacią ciągu ujemnych odczytów, korespondujących z kształtem nasypu (ryc. 6.153). Zamyka on przestrzeń o znacznym zróżnicowaniu natężenia pola magnetycznego w porównaniu z dość jednolicie namagnetyzowanym kontekstem, co widać zarówno w zachodniej, jak i wschodniej części zbadanej przestrzeni. Warta zauważenia jest koncentracja anomalii osiągających maksymalne pułapy gradientu, rozmieszczonych wzdłuż osi W – E, nieco bliżej południowej krawędzi nasypu. Mimo, że z powodu pokrywania się pól magnetycznych sprawiają one wrażenie jednej strefy o podwyższonej podatności magnetycznej z wieloma ujemnymi maksimami pośrodku, możliwe jest rozróżnienie kilku indywidualnych sygnałów, emitowanych przypuszczalnie przez kilka niezależnych źródeł (ryc. 6.153). Na dwóch przeciwległych końcach nasypu są zlokalizowane dwa dystynktywne odczyty, wytwarzane przez różne obiekty ukryte pod powierzchnią ziemi. Pierwszy z nich, zarejestrowany w części zachodniej, ma kształt owalu o rozmiarach około 6 × 3 m i charakteryzuje się specyficzną polaryzacją z dodatnim maksimum otoczonym przez ujemne. Mimo, że nie przypomina typowych anomalii dipolowych, siła odczytów sugeruje magnetyzację termo-remanentną. Wskazuje to na obiekt zawierający spalone szczątki, umieszczony pod zachodnią kulminacją nasypu, interpretowaną jako kurhan nr 6. Na wschodnim krańcu jest usytuowany silna, anormalnie spolaryzowana anomalia, potencjalnie emitowana przez koncentrację tlenków żelaza w formie przedmiotu metalowego. Południowa strona grzbietu łączącego dwa wzniesienia jest pokryta najwyższymi dodatnimi wartościami gradientu, odzwierciedlającymi podniesioną podatność magnetyczną zdeponowanego tu materiału. Obraz komplikują jednak pojawiające się lokalnie ujemne maksima magnetyzacji. Implikuje to pytanie czy strefa ta jest tworzona przez kilka niezależnych, silnie magnetycznych obiektów o nachodzących na siebie sygnałach, czy też jest efektem jednej warstwy materiału?

Rycina 6.153: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych “podwójnego kurhanu”, składającego się z mogił nr 6 i 7 oraz kurhanu nr 18, należących do 1 grupy na cmentarzysku w Bukównej (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 10 × 10 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po prawej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych “podwójnego kurhanu”, składającego się z mogił nr 6 i 7, oraz kurhanu nr 18, przynależących do I grupy na cmentarzysku w Bukównej, z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po lewej)

Warta odnotowania jest także „łukowata” anomalia po południowej stronie „podwójnego kurhanu” (ryc. 6.153). Przyciąga ona uwagę swoim regularnym kształtem, składającym się z pasa ujemnych wartości i występującej zaraz po jego południowej stronie analogicznej koncentracji dodatnich odczytów, w obu przypadkach osiągających maksymalne poziomy gradientu. Ta regularność prowadzi do konkluzji, że jest to pozostałość obiektu o antropogenicznym charakterze, należącego to kolejnego kopca. Ostrożna analiza planu wysokościowego (ryc. 6.150) pozwala zauważyć niewielkie podwyższenie terenu, które koresponduje przestrzennie z opisaną anomalią. Obserwacje te zadecydowały o wyróżnieniu w tym miejscu kurhanu o numerze 18.

Prospekcja geofizyczna z użyciem magnetometru na II grupie kurhanów, należącej do cmentarzyska w Bukównej, miała miejsce w kwietniu 2013 r. Zgrupowanie jest umiejscowione na południe od I grupy kurhanów i, z powodu znacznego rozproszenia kopców, tylko jego część została uwzględniona w badaniach (ryc. 6.154). Skupisko obejmuje pięć mogił o nasypach widocznych w terenie (nr 1-5) oraz dwie potencjalne, które wykryto w trakcie prospekcji magnetometrycznej i równocześnie prowadzonych pomiarów wysokościowych. Obiekty nie są rozmieszczone w ramach regularnego układu, a dzielą je dystanse wahające się od kilku do kilkudziesięciu metrów. W czasie poprzedzającego rekonesansu większość z kurhanów nie wykazała oznak poważnych uszkodzeń, poza dużą mogiłą znajdującą się w NE części płaszczyzny pomiarowej, która ma dwa wkopy w centrum, najprawdopodobniej powstałe w wyniku wykopalisk rabunkowych. Nasypy kurhanów różnią się znacząco pod względem rozmiarów: największe z nich osiągają prawie 20 m średnicy oraz około 4 m wysokości, podczas gdy najmniejsze mają odpowiednio 5 i 0,5 m. Wysokie nasypy dwóch badanych mogił spowodowały trudności, takie jak poprawne pozycjonowanie transektów oraz utrzymywanie stałych interwałów pomiędzy pomiarami podczas podchodzenia po ich zboczach. Wydaje się, że niektóre gridy są nieprzylegające i przesunięte względem siebie wzdłuż geodezyjnej osi X na obrazie wynikowym (ryc. 6.155). W sumie płaszczyzna pomiarowa, założona na omawianej części II grupy kurhanów, składała się z 49 gridów o wymiarach 10 × 10 m (0,49 ha), uformowanych w duży kwadrat (około 20 × 20 m). Kurhany uchwycone na obrazie charakteryzują się zarówno odmiennym stopniem magnetyzacji, jak i strukturą przestrzenną anomalii, jakie emitują. Dzięki tym ostatnim większość z mogił może być skutecznie wyróżniona z otoczenia o bardziej jednolitej magnetyzacji.

Rycina 6.154: II grupa kurhanów. Powierzchnia pomiarowa na tle planu sytuacyjno-wysokościowego

Rozpoczynając opis wyników od części NW zbadanej powierzchni, należy zwrócić uwagę na rozległe dodatnie maksimum magnetyzacji, otoczone prawie idealnym w zarysie, „pierścieniowatym” sygnałem, składającym się z wartości około -5 nT. Jest on z kolei otoczony przez łunę wskazującą na podwyższoną magnetyzację (ryc. 6.155). Wszystkie te anomalie odzwierciedlają duży, dobrze zachowany kurhan o średnicy ponad 10 m oraz wysokości sięgającej 4 m (nr 1). Nieregularny, zewnętrzny pierścień dodatniej magnetyzacji jest najprawdopodobniej rezultatem osuwania się wierzchnich warstw gruntu po stromych zboczach nasypu i odkładania się u jego podnóża, co czyni omawiany sygnał efektem czynników postdepozycyjnych. Z drugiej strony okrągły zarys wewnętrznej, ujemnej anomalii, jest potencjalnie emitowany przez element konstrukcji wewnętrznej, wyznaczającej właściwy zasięg przestrzenny kurhanu. Poziom magnetyzacji tego ostatniego ostro kontrastuje z anomalią, którą otacza. Centrum nasypu charakteryzują bowiem odczyty w okolicach 5 nT, co przypuszczalnie oznacza akumulację materiału bogatego w związki żelaza, związanego ze strukturą grobową lub pozostałościami innej konstrukcji. Niemniej jednak należy mieć na uwadze wcześniej wspomniane trudności w prowadzeniu pomiarów magnetometrycznych na obiektach o tak dużej formie krajobrazowej, co wiąże się z niemożnością uchwycenia niższych warstw stratygraficznych.

Na NE od opisanego powyżej kurhanu zlokalizowane są dwie inne mogiły (nr 3 i 4), położone na tyle blisko siebie, że wizualnie wydają się połączone wspólnym nasypem. Jednakże na bazie obrazu wynikowego można rozróżnić strefy podwyższonej (wewnętrzna część), jak i obniżonej (zewnętrzna część) podatności magnetycznej, jak w przypadku wielu innych kurhanów badanych w ramach projektu. Prospekcja magnetometryczna ukazała, że w rzeczywistości są to dwie oddzielne mogiły, które mogły być usypane w różnym czasie (ryc. 6.155). Jeżeli ostatnie założenie jest prawdziwe, to kurhan, który został wzniesiony później (przypuszczalnie ten położony bardziej na S), częściowo przysłonił swoim nasypem starszą mogiłę. Niestety, kwestia ta musi pozostać nierozstrzygnięta, dopóki nie będzie dostępnych więcej danych o omawianych obiektach. Oba kurhany mają podobne, okrągłe zarysy oraz rozmiary nieprzekraczające 10 m w średnicy i 1 m w wysokości. Co więcej, wykazują zbliżoną strukturę przestrzenną magnetyzacji z centralnie usytuowanym dodatnim maksimum, opasanym przez obwódkę składającą się z ujemnych odczytów, zarazem nakreślającą zasięg nasypu. W obu przypadkach wewnętrzne maksima mają nieregularne kontury oraz poziomy magnetyzacji nie mniejsze niż 3 nT. Południowy kurhan emituje także sygnał o wartości 0 nT, zlokalizowany w obrębie dodatniego maksimum. Reasumując, można stwierdzić, że rozległe odczyty o wysokim stopniu przypuszczalnie wskazują na koncentracje obiektów, takich jak groby oraz struktury im towarzyszące. Poprawna interpretacja tych sygnałów wymaga jednak zdobycia dodatkowych informacji na temat obu mogił.

Rycina 6.155: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanów nr 1-5 należących do II grupy na cmentarzysku w Bukówej (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 10 × 10 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanów nr 1-5 przynależących do II grupy na cmentarzysku w Bukównej z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

Dalej w kierunku SE jest położony najprawdopodobniej największy kurhan przynależący do II grupy (nr 2), który niestety został już częściowo wyeksplorowany w przeszłości, następnie pozostały dwa głębokie wkopy w jego części centralnej. Kopiec jest dobrze widoczny na obrazie wynikowym ze względu na w przybliżeniu owalną anomalię, składającą się z ujemnych odczytów, lokalnie osiągających niższe maksimum gradientu (ryc. 6.155). Anomalia ta wystarczająco dobrze wyróżnia omawiany obiekt z kontekstu, generalnie cechujący się stopniem magnetyzacji w okolicy 0 nT, i pomaga określić zasięg przestrzenny nasypu. Ponadto wskazuje ona, że materiał ziemny tworzący kopiec ma niższą podatność magnetyczną niż humus w jej otoczeniu. Być może ten fenomen, zauważalny również w odniesieniu do innych mogił, wynika z grawitacyjnego spływu ferromagnetycznych minerałów z górnych warstw, powodując ich zubożenie o związki odpowiadające za wzmocnienie magnetyzacji. To założenie wydaje się wiarygodne, jeżeli porównamy zasięgi magnetycznie ujemnych obwódek poszczególnych mniejszych oraz większych mogił zbadanych w trakcie realizacji projektu. Generalne wrażenie jest takie, że te ostatnie prawie zawsze ujawniają rozleglejsze anomalie omawianego typu. Niemniej jednak właściwe wytłumaczenie tego zjawiska wymaga posiłkowania się specjalistycznymi analizami, uwzględniającymi ocenę podatności magnetycznej próbek gleby pobranych z nasypów oraz ich otoczenia. W ramach środkowego sektora kurhanu nr 2 zarejestrowano szerokie, dodatnie maksimum magnetyzacji o nieregularnym zarysie, wewnątrz którego wyróżnić można dwa wzajemnie powiązane, ujemne maksima. Te ostatnie są emitowane przez wzmiankowane wkopy, wcinające się głęboko w nasyp i powodujące istotne zaburzenie pola magnetycznego. W świetle tego czynnika poprawna interpretacja dodatniego sygnału okalającego wkopy jest problematyczna. Z jednej strony może on pochodzić z pozostałej, nienaruszonej części podziemnego obiektu wypełnionego materiałem podatnym magnetycznie, który stanowił strukturalną część kurhanu. W innym razie stopień magnetyzacji w tym miejscu mógł być pierwotnie niższy, lecz został ostatecznie wzmocniony poprzez depozycję materiału ziemnego, wybranego z wykopów. Tak jak w przypadku kurhanu nr 1, nie ma pewności, czy magnetometr w pełni uchwycił wewnętrzną strukturę tej dużej mogiły, czy też tylko jej górną część.

Piąty z przebadanych kurhanów w tej części II grupy (nr 5) jest usytuowany w najbardziej południowej sekcji areału pomiarowego. Manifestuje się on zdecydowanie najmniej spośród wszystkich mogił dostrzegalnych bez użycia specjalistycznej aparatury badawczej. Na obrazie wynikowym możliwe jest ponowne zaobserwowanie charakterystycznego i często pojawiającego się zespołu anomalii, uwzględniającego otoczkę ujemnych wartości obejmującą strefę o podwyższonej magnetyzacji (ryc. 6.155). Dodatnie maksimum tym razem jest nieznacznie przesunięte na NW od centrum kurhanu i ma mniej więcej owalny kształt, tym samym wyznaczając potencjalne położenie struktury grobowej. Część SE wewnętrznej strefy kurhanu wydaje się mniej podatna magnetycznie, jednak poziom magnetyzacji osiąga tam wartości dodatnie w przeciwieństwie do ujemnego magnetycznie obwodu. Ten ostatni jest nieco rozmazany, ale też poszerzony w kierunkach NW i SE, chociaż jego pozostałe odcinki są dość wyraźne. Być może zaburzenia te są powodowane przez czynniki postdepozycyjne, jak np. niwelacja nasypu. Jeżeli tak, to wskazane miejsca mogły zostać dotknięte tym procesem, który doprowadził do rozwleczenia materiału ziemnego budującego mogiłę.

Poza kurhanami z odznaczającymi się w terenie nasypami możliwe jest wyróżnienie dwóch innych anomalii, korespondujących przestrzennie z niewielkimi wzniesieniami, które potencjalnie sygnalizują kolejne mogiły. Obie zostały uchwycone w skrajnie zachodnim narożniku płaszczyzny pomiarowej i charakteryzują się nieregularnie owalnymi strefami o podwyższonym stopniu magnetyzacji, osiągającym 3 nT, okrążonymi przez wąskie pasy ujemnych wartości nawet do -3 nT (ryc. 6.155). Chociaż kontury tych anomalii nie są ostre, w sposób wystarczający kontrastują one z tłem. Zmiany gradientu nie są tak gwałtowne, jak w przypadku pozostałych kurhanów, lecz struktura przestrzenna i wspomniane zarysy wykazują znaczne podobne. Generalnie niższa magnetyzacja prawdopodobnie jest skutkiem ich silnego zniwelowania. Pomimo tego zachowały one pewne właściwości magnetyczne typowe dla mogił. Weryfikacja sugerowanej obecności dwóch dodatkowych kopców w tej części stanowiska powinna bazować na bardziej szczegółowych badaniach, uwzględniających odwierty i wykopaliska sondażowe.

Inne anomalie widoczne na obrazie wynikowym dokumentują różne elementy krajobrazu niezwiązane bezpośrednio z cmentarzyskiem. Spośród sygnałów zarejestrowanych w przestrzeni dzielącej mogiły warto odnotować okrągłe w zarysie, identycznie spolaryzowane anomalie z rozległymi, ujemnymi maksimami, położonymi na E od mniejszych maksimów dodatnich (ryc. 6.155). Obie nie pokrywają się z żadnymi istotnymi wzniesieniami lub depresjami terenu, ale mimo to są stosunkowo rozległe. Osobna, anormalna orientacja dipoli pośrednio wskazuje na antropogeniczny charakter ich źródeł, jednak dokładna interpretacja wymaga bardziej szczegółowych badań. Nie powinno się wykluczać, że chronologicznie są one zbieżne z czasem użytkowania cmentarzyska, niemniej jednak brak ewidentnej – w terenie oraz na planie wysokościowym – formy krajobrazowej nie pozwala uznać ich za kurhany. Do innych interesujących anomalii zaliczają się pozostałości dawnej drogi leśnej oraz wielokrotnie pojawiające się, niewielkie, dipolowe sygnały z intensywnymi maksimami magnetyzacji, szczególnie skoncentrowane po SW stronie kurhanu nr 1, które najprawdopodobniej są emitowane przez współczesne przedmioty żelazne.

Ostatni etap badań geofizycznych koło miejscowości Bukówna, zrealizowany w kwietniu 2014, objął swoim zasięgiem wykarczowaną część zachodniego stoku doliny (obecnie pastwiska) niewielkiego strumienia, położonego na W od wsi (ryc. 6.156). Zbadany obszar liczy 0,24 ha i został ujęty w ramach sześciu gridów o wymiarach 20 × 20 m. Całkowity brak drzew w tym miejscu znacząco ułatwił prowadzenie pomiarów. Jednak teren w tym miejscu cechuje się znacznym spadkiem w kierunku wschodnim i obfituje w jary oraz zapadliska, które okazały się niedostępne dla badań. Powyższe czynniki zadecydowały o braku pomiarów w najbardziej wschodniej części stoku, co widać w postaci jasnoszarego pasa zorientowanego wzdłuż osi N – S.

Rycina 6.156: Odlesiona część stoku doliny znajdującej się na W od wsi (obecnie pastwisko). Badana powierzchnia na tle planu sytuacyjno-wysokościowego

W obrębie wytyczonej powierzchni pomiarowej znajdują się dwa kurhany (nr 73 i 75), z których jeden uchwycono na obrazie wynikowym w całości (południowy sektor), a drugi częściowo (skrajnie północny sektor). Oba kopce zostały już w przeszłości zbadane wykopaliskowo, a późniejszy wpływ czynników środowiskowych przyczynił się do niemal całkowitego zniknięcia ich pozostałości (Śmiszko 1937; Siwkówna 1938). Poza wspomnianymi kurhanami rezultaty pomiarów obrazują zarówno naturalne, jak i antropogeniczne elementy krajobrazu w omawianym miejscu (ryc. 6.157).

W częściach skrajnie północnej oraz skrajnie wschodniej udało się uchwycić anomalie o istotnie podwyższonej wartości namagnetyzowania względem otoczenia. Mają one wąski i wydłużony kształt wzdłuż osi W – E w pierwszym przypadku oraz NW – SE w drugim (ryc. 6.157). Indukcyjny charakter anomalii (normalnie zorientowane dipole) oraz ich zarys sugerują, że mogą to być rowy wypełnione materiałem o podwyższonej podatności magnetycznej względem otoczenia. Interesujące jest, że w ich bliskim sąsiedztwie natrafiono na odczyty o podobnej strukturze przestrzennej, lecz tym razem wykazujące obniżoną magnetyzację w stosunku do kontekstu. Obie anomalie tego typu mają przebieg SW – NE. Obecnie trudno jest sugerować ich źródło, jednak odzwierciedlają one najpewniej naturalne elementy krajobrazu, na który składają się m.in. wzniesienia i zapadliska. Poza tym obraz obfituje w wiele punktowych anomalii spolaryzowanych na osi N – S oraz kilka dość znacznych sygnałów anormalnych, sugerujących magnetyzację szczątkową.

W ramach rozpoznanej powierzchni, tylko jeden z dwóch kurhanów (nr 73 zlokalizowany w części S) jest widoczny w terenie, jawiąc się jako nieznacznie górujące nad otoczeniem wzniesienie (ryc. 6.156). Z drugiej strony plan wysokościowy nie obrazuje żadnej formy krajobrazowej, którą można powiązać z mogiłą północną (nr 75). Pierwszy z dwóch kurhanów ma okrągły zarys krawędzi nasypu, podczas gdy drugi kopiec został zniszczony w wyniku wykopalisk. Dodatkowo, w północnym sektorze badanej powierzchni, w miejscu gdzie niegdyś widniał kurhan, doszło do osunięcia się skarpy, w czego efekcie pozostał duży jar.

Rycina 6.157: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych na wschodnim stoku grzbietu zlokalizowanego na zachód od miejscowości Bukówna (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20 × 20 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych na stoku grzbietu zlokalizowanego na zachód od miejscowości Bukówna z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

Kurhan nr 73 subtelnie zaznacza się na obrazie wynikowym jako pas ujemnych wartości gradientu o okrężnym przebiegu, najlepiej widoczny we wschodniej sekcji (ryc. 6.157). Wewnątrz zamkniętej w ten sposób przestrzeni czytelna jest silnie spolaryzowana anomalia, w przybliżeniu wyznaczająca centralny punkt nasypu. Po jej północnej oraz zachodniej stronie usytuowane są dwie wąskie, normalnie spolaryzowane, lecz dużo słabsze anomalie, powstałe prawdopodobnie w wyniku magnetyzacji indukcyjnej. Anomalie te uzupełniają zarys zewnętrznej krawędzi mogiły, potencjalnie reprezentując element konstrukcji wewnętrznej, natomiast centralnie położony sygnał, składający się z wyraźnych maksimów magnetyzacji, może ujawniać jądro lub inny typ struktury często spotykanej w środkowej części kurhanu. Należy jednak pamiętać, że natężenie magnetyzacji w tym miejscu, największe z odnotowanych w ramach całej zbadanej płaszczyzny, może również przemawiać za współczesnym pochodzeniem źródła emitującego omawianą anomalię (np. przedmiot żelazny).

Z kolei w przypadku kurhanu nr 75 nie mamy żadnych wyraźnych śladów na obrazie wynikowym. Część podwyższenia terenu, na której stał kopiec, tj. jej półkolisty zarys, została uchwycona jako nieznacznie dodatnia, „księżycowata” w kształcie anomalia (ryc. 6.157). Poza tym jednym elementem nie ma żadnych innych sygnałów, które można przyporządkować do opisywanej mogiły.

W dniach 9-11 sierpnia 2013 r. przeprowadzono rozpoznanie magnetometryczne kurhanów należących do II i III grupy. Pomiary wykonał zespół badań archeologiczno-geofizycznych Katedry Geofizyki Wydziału Geologicznego Kijowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Tarasa Szewczenki (kierownik – dr nauk geologicznych Ksienia M. Bondar)⁴.

Celem badań było zarejestrowanie strukturalnych cech szczególnych w budowie i rozmieszczeniu poszczególnych kopców. Dążono również do określenia informatywności metody magnetometrycznej w badaniach kurhanów w konkretnych warunkach geologiczno-geomorfologicznych Przedkarpacia Wschodniego.

Pomiary przeprowadzano w ramach czterech odcinków, z których dwa znajdowały się w granicach II grupy kurhanów, pozostałe dwa – w granicach III grupy. Całkowita powierzchnia rozpoznanego metoda magnetometryczną obszaru wynosiła 0,54 ha. Wszystkie odcinki znajdowały się w lesie. Przed przeprowadzeniem prospekcji teren oczyszczono z młodych zarośli drzew i krzewów, a także z licznych stert chrustu. W terenie leśnym możliwości poruszania się operatora magnetometru często są ograniczone, tak więc zrezygnowano z wykorzystania urządzeń multisensorycznych.

Wszystkie odcinki zostały oznaczone, specjaliści służb geodezyjnych z Iwano-Frankiwska określili również ich georeferencję. W niniejszym sprawozdaniu noszą one numery zgodne z numeracją pikiet geodezyjnych, a mianowicie:

III grupa kurhanów – odcinek ST1-ST8 o wymiarach 50 × 40 m oraz 25 × 25 m, odcinek ST 11-ST 14 o wymiarach 35 × 21 m (ryc. 6.158),

II grupa kurhanów – odcinek ST104-ST115 o wymiarach 27 × 22 m oraz odcinek ST 102-ST 112 o wymiarach 55 × 26 m (ryc. 6.159).

Rycina 6.158: III grupa kurhanów. Powierzchnie pomiarowe na tle planów sytuacyjno-wysokościowych. Na lewo kurhan 6/III, na prawo – kurhany 2/III i 1/III

Rycina 6.159: II grupa kurhanów. Powierzchnie pomiarowe na tle planów sytuacyjno-wysokościowych. Na lewo kurhan 6/II, na prawo – kurhany 7/II i 8/II

W trakcie prac przeprowadzono pomiary modułu indukcji magnetycznej (В) przy pomocy magnetometru cezowego PKM-1 (Geologorazwiedka, Federacja Rosyjska) (por. rozdział II). Pierwotnej obróbki danych magnetometrycznych dokonano w programie komputerowym, normalną składową pola magnetycznego określono przez wyliczenie z pierwotnych pomiarów środkowej indukcji magnetycznej dla każdego profilu. Metoda ta pozwala również uniknąć wpływu wariacji geomagnetycznych. W rezultacie otrzymano mapę lokalnych anomalii indukcji magnetycznej. Wizualizację danych pomiarów magnetometrycznych – tworzenie map – wykonano w programie Golden Software Surfer 10.

Mapy przedstawiono w dwóch wariantach kolorystycznych – w gamie odcieni szarości, a także w skali barwnej (paleta Rainbow2 programu Surfer 10). Dynamika zmian indukcji magnetycznej, wyrażona w skali szarości, wynosi +/-10nT, anomalie o intensywności przekraczającej +10nT są zabarwione na czarno. Na mapach sporządzonych w skali barwnej zakres zmian jest szerszy - +/-20 nT i +/-30 nT, skala barwna pozwala na jednym rysunku jednakowo wyraźnie oddać zmiany pola magnetycznego o wysokiej i niskiej intensywności.

W strukturze kurhanu podstawowe warstwy tworzą nasypy ziemne z materiału glebowego i podglebia oraz warstwy ułożone z ziemnych cegiełek. Wszystkie te warstwy charakteryzują się przede wszystkim magnetyzacją indukcyjną. Jej wielkość określa koncentracja minerałów ferromagnetycznych, wśród których główne znaczenie mają tlenki żelaza – magnetyt i maghemit. Kierunek wektora magnetyzacji indukcyjnej jest zorientowany zgodnie ze współczesnym polem magnetycznym.

W warstwach występuje również słaba szczątkowa magnetyzacja o postsedymentacyjnej naturze (tzn. ziarna minerałów magnetycznych mechanicznie zmieniły swą orientację zgodnie z polem magnetycznym w warunkach podwyższonej wilgotności) lub pochodzenia chemicznego (pod wpływem procesów fizykochemicznych wewnątrz nasypu ziarna urosły od drobnych superparamagnetycznych do rozmiarów jednodomenowych i zarejestrowały magnetyzację, właściwą dla czasu i miejsca swojego powstania). Ponieważ od epoki brązu nie było żadnych znaczących zmian w kierunku głównego pola magnetycznego, wektor magnetyzacji szczątkowej obiektu, istniejącego około 4000 lat temu na terenie Ukrainy ma praktycznie ten sam kierunek, co współczesne pole magnetyczne.

Dowolny obiekt, namagnesowany we współczesnym polu magnetycznym, tworzy anomalię o naprzemiennych znakach, której część ujemna (obniżenie) znajduje się z północnej strony. Oznacza to, że obniżenia indukcji po północnej stronie kurhanów (mające niebieskie odcienie na mapach barwnych) nie powinny być interpretowane jako rowy. Taka interpretacja jest możliwa tylko pod warunkiem, że obszar obniżonych wartości tworzy zlokalizowaną kolistą strukturę wokół kurhanu, dającą się wyraźnie zarejestrować również od strony południowej.

Na wszystkich odcinkach występują dostatecznie ostre, chaotycznie rozmieszczone anomalie o naprzemiennych znakach, których źródłem niemal zawsze są śmieci magnetyczne. Zostaną one pominięte w dalszej części opracowania.

Odcinek ST1-ST8

Odcinek obejmuje powierzchnię 0,26 hа, mieszczą się tu dwa nasypy kurhanów III grupy kurhanowej cmentarzyska (kurhany 1/III i 2 /III). Anomalie 1 i 2 z danego odcinka określono jako kurhany (ryc. 6.160).

Anomalia 1 (kurhan 2/III) – izometryczna anomalia dodatnia o maksymalnej intensywności 17 nT. Wyraźnie widoczne w terenie wzgórze o średnicy do 10 m. W jego górnej części znajduje się zagłębienie do 1 m, w którego miejscu znajduje się obniżenie indukcji magnetycznej. Prawdopodobnie jest to okop z XX wieku.

Anomalia 2 (kurhan 1/III) – skomplikowana, składa się z dwóch części o mniej więcej równych rozmiarach. Maksymalna intensywność południowej części wynosi 10 nT, północna część charakteryzuje się wielkościami tła indukcji magnetycznej i wyróżnia się dzięki półkolu obniżonych wartości od strony północnej. W terenie kurhan jest widoczny jako niewielki pagórek. Prawdopodobnie w przeszłości mógł on być asymetryczny. Główny nasyp mieścił się po południowej stronie, od N znajdowała się niższa część (obszar zakreskowany na ryc. 6.160).

Na południe od kurhanu 2/III widoczna jest odnoga wąwozu, mająca postać podłużnego obszaru obniżonych wartości.

Rycina 6.160: Dystrybucja lokalnych anomalii indukcji magnetycznej odcinka ST1-ST8 (III grupa kurhanów) – dynamika zmian indukcji magnetycznej wyrażona w skali barwnej +/-20 nT (po lewej). Schemat interpretacyjny odcinka ST1-ST8 na podstawie dystrybucji lokalnych anomalii indukcji magnetycznej (po prawej)

Odcinek ST11-ST14

Powierzchnia pomiarów ma rozmiary 35 × 21 m, obejmuje dobrze wyrażony kurhan 6/III, należący do III grupy kurhanowej (ryc. 6.161). Maksymalna intensywność anomalii kurhanu wynosi 24 nT. Nasyp kurhanu ma owalną formę, wyciągniętą wzdłuż osi NE – SW na 17 m. Wzdłuż osi NW – SE kurhan ma szerokość 12 m.

Rycina 6.161: Dystrybucja lokalnych anomalii indukcji magnetycznej odcinka ST11-ST14 (kurhan 6/III) – dynamika zmian indukcji magnetycznej wyrażona w skali barwnej +/-20 nT

Odcinek ST104-ST115

Wymiary obszaru pomiarów wynoszą 27 × 22 m, obejmuje on dobrze widoczny kurhan 6 z II grupy (ryc. 6.162). Maksymalna intensywność anomalii kurhanu wynosi 32 nT. Kopiec ma formę izometryczną o średnicy 20 m. W nasypie znajduje się jama, prawdopodobnie jest to okop z XX wieku, tworzący dobrze wyrażoną, lokalną negatywną anomalię.

Charakter pola wokół kurhanu pozwala zakładać istnienie rowu lub innej struktury w gruncie, która powoduje lokalną negatywną anomalię. Nie można jednak stwierdzić tego z pewnością. Obszar ten jest zbyt mały, nie widać na nim wejścia w normalne (niezaburzone) pole magnetyczne, co jest niezbędne do prawidłowego określenia zerowego poziomu anomalnej indukcji magnetycznej. Istnieje ryzyko, że kolista, lokalna anomalia negatywna mogła w tym przypadku powstać wskutek nieprawidłowego wyboru poziomu normalnego pola.

Rycina 6.162: Dystrybucja lokalnych anomalii indukcji magnetycznej odcinka ST104-ST115 (kurhan 6/II) – dynamika zmian indukcji magnetycznej wyrażona w skali barwnej +/-30 nT

Odcinek ST102-ST112

Odcinek obejmuje powierzchnię 0,14 ha, znajdują się tu dwa kurhany, należące do II grupy. Anomalie 1 i 2, występujące na danym odcinku, określono jako kopce 7/II i 8/II (ryc. 6.163).

Anomalia 1 (kurhan 7/II) jest izometryczną pozytywną anomalią o maksymalnej intensywności 18 nT i średnicy do 15 m. Kontury pozytywnej części anomalii są przerywane, nieregularne, co może świadczyć o przekopaniu i uszkodzeniu części nasypu.

Anomalia 2 (kurhan 8/II) jest izometryczną pozytywną anomalią o maksymalnej intensywności 12 nT i średnicy do 15 m. W południowo-wschodniej części kurhan przecina leśna droga, co odbiło się na stanie jego zachowania.

Na południe od kurhanu 1 widoczny jest obszar podwyższonych wartości indukcji magnetycznej 3 (ryc. 6.163). Anomalia 3 jest prawdopodobnie wywołana przez nasyp kurhanu, który był częściowo objęty granicami obszaru badań. Nie został on zarejestrowany podczas sporządzanie planu sytuacyjno-wysokościowego, gdyż nie manifestuje się w terenie.

Rycina 6.163: Dystrybucja lokalnych anomalii indukcji magnetycznej odcinka ST102-ST112 (II grupa) – dynamika zmian indukcji magnetycznej wyrażona w skali barwnej +/-20 nT (po lewej). Schemat interpretacyjny odcinka ST102-ST112 na podstawie dystrybucji lokalnych anomalii indukcji magnetycznej. 1 – kurhan 7/II, 2 – kurhan 8/II, 3 – kurhan? (po prawej)

6.8 Informacje archiwalne

Bukówna, powiat tłumacki (wg Makarowicz 2016)

Kurhany w Bukównej były znane już w XIX w. Na polach we wsi odnotowano wówczas dużo mogił, ciągnących się łańcuchem od Olszanicy, gdzie na niwie „Koszakowce” i w lesie „na baryszu” udokumentowano 13 niezbadanych kopców (Schneider 1984: 390; Janusz 1918: 235).

Badania wykopaliskowe w Bukównej rozpoczęły się w latach 30. XX w. Po intensywnej korespondencji⁵ z właścicielem wsi – Wojciechem Komornickim – kurhanami w Bukównej zainteresował się starszy asystent w Zakładzie Prahistorii Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie dr Jan Bryk. Latem 1931 r. zbadał on sześć kopców w części południowej zgrupowania, a wstępne ich wyniki przedstawił w krótkim tekście sprawozdawczym zamieszczonym w Sprawozdaniach PAU (Bryk 1932: 21-22). Cztery z rozpoznanych wykopaliskowo kopców znajdowały się w lesie (na zrębie – nr 14/1931, 15/1931, 16/1931, 17/1931), dwa kolejne na polu, koło kościoła (nr 3/1931 i 4/1931). Poszerzona w stosunku do wyjściowej kilkustronicowa wersja sprawozdania z prospekcji wykopaliskowej nie została opublikowana⁶. Nie zachowała się dokumentacja z badań. J. Bryk wykonał pierwszy plan cmentarzyska, korzystając przy tym również z wiedzy Wojciecha Komornickiego⁷. Zarejestrowano wówczas 46 kopców⁸, usytuowanych na polach włościan (13) i w lesie dworskim (33) od Bukównej do Stryhańców. Tworzyły one, według odkrywcy, układy „trójkowe”, występujące w szeregu lub w formie trójkąta⁹. Pięć monumentów miało znaczne rozmiary – wysokość 3 m i średnice około 60 m (Bryk 1932: 22). Współczesne badania powierzchniowe wykluczyły obecność monumentów o tak znacznych rozmiarach, a zwłaszcza średnicy, błędnie określonej przez wspomnianego badacza.

J. Bryk przypisywał kurhany w Bukównej do dwóch horyzontów czasowych: epoki brązu oraz okresu halsztackiego. W pięciu kopcach znaleziono naczynia od jednego do kilkunastu, traktowane jako wyposażenie grobów. W niektórych kurhanach odnotowano przepalone kości w naczyniach lub w skupiskach poza nimi, w nasypach rejestrowano wyroby krzemienne i ułamki naczyń. Nie jest znana metoda badań, można domniemywać, że było to – popularne wówczas – „rozkopywanie kołem”, polegające na usuwaniu ziemi warstwami od środka kurhanu i wyrzucaniu jej na zewnątrz.

Analizę zgromadzonych w Muzeum Archeologicznym w Krakowie materiałów z badań J. Bryka opublikowała po wojnie Renata Rogozińska (1959). W przywoływanej pracy zamieszczono uproszczoną mapę, na której grupę kopców usytuowano na W od wsi Bukówna. Rezultaty badań przedwojennych omówił też Tadeusz Sulimirski w swojej monumentalnej pracy dotyczącej społeczności kultury amfor kulistych i ceramiki sznurowej na północny wschód od Karpat (Sulimirski 1968: 149-150), prostując też błędy wspomnianej autorki dotyczące inwentarzy kurhanów¹⁰.

Badania w Bukównej kontynuowali w roku 1937 Markjan Smiško i Irena Siwkówna¹¹, pracownicy Zakładu Prehistorii Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Jesienią 1937 r. rozpoznali oni wykopaliskowo siedem kopców: sześć w części północnej (nr I-VI) cmentarzyska i jeden w południowej (nr VII). Numeracja kurhanów nie nawiązywała więc do nomenklatury J. Bryka. Obiekty I i II znajdowały się na pastwisku gminnym (tłoce), III i VI w lesie, IV i VII na polach, V – na podwórzu koło dworu W. Komornickiego. Lakoniczne sprawozdanie z badań ukazało się w popularnonaukowym „Z Otchłani Wieków” (Siwkówna 1938: 67-70). Ich wyniki krótko omówił też T. Sulimirski (1968: 150). Więcej informacji dostarcza, pisany po polsku, dziennik badań M. Smiški (Smiszko 1937), przechowywany w archiwum Instytutu Ukrainoznawstwa im. I. Krypjakiewicza Narodowej Akademii Nauk Ukrainy we Lwowie¹². Nie wszystkie kurhany należały do kultury komarowskiej. W części odkryto mało charakterystyczne fragmenty ceramiki i wyroby krzemienne (I, II, V, VII). W trzech pozostałych kopcach znaleziono naczynia, a w kurhanie III także wyroby z brązu w konstrukcji drewniano-glinianej (Siwkówna 1938: 68n.). Przedmioty brązowe wykazywały według autorki artykułu związki z Niziną Węgierską, a datowano je wówczas na II okres epoki brązu.

Badania w roku 1931

Materiały z badań J. Bryka zostały scharakteryzowane przez R. Rogozińską (1959). Praca zawiera jednak wiele nieścisłości, dotyczących m.in. liczby naczyń w poszczególnych kurhanach oraz kontekstów ich odkrycia, stąd zaprezentowane tu dane odbiegają niekiedy od informacji zawartych we wzmiankowanym opracowaniu. Poza ceramiką zachowało się jedynie kilka charakterystycznych, dużych wyrobów z krzemienia i kamienia. Z badań J. Bryka nie zachowała się dokumentacja rysunkowa.

Kurhan 3/1931 znajdował się niedaleko kościoła, na polu ornym należącym do polskiej szkoły (Bryk 1932: 22; 1932a: 2; Rogozińska 1959: 99; Sulimirski 1968: 149)¹³. Miał on wysokość 1 m (średnica nieznana). Po usunięciu humusu i nasypu kopca, na poziomie próchnicy udokumentowano dziewięć grup naczyń (depozytów), nazwanych przez J. Bryka grobami. Niektóre z nich były „obstawione kilkoma kamieniami”¹⁴, zaznaczone kamieniem leżącym na jednym z naczyń. Niekiedy naczynie przykryto kamieniem. Depozyty liczyły po dwa-trzy pojemniki. W dwóch przypadkach odnotowano odpowiednio jedno i pięć naczyń (w jednym z pojemników znajdowało się mniejsze naczynie). W nasypie znaleziono też wyroby krzemienne (narzędzia, wióry, odłupki, łuski), które zaginęły w czasie wojny. Nie jest znana dokładna liczba naczyń z kurhanu (więcej niż 10?).

W magazynach Muzeum Archeologicznego w Krakowie (MAK) zachowało się sześć naczyń z charakteryzowanego kopca, które można przyporządkować do odpowiednich typów trzy wazy, dwa garnki i misa (ryc. 6.164 – 6.169); typologia naczyń wg Górski 2007, parametry pojemników wg Kośko 1981).

Rycina 6.164: Waza typu W22, zdobiona na brzuścu dwoma pasmami zwielokrotnionych, dookolnych falistych linii rytych i czterema krótkimi żłobkami pionowymi. Krawędź prosto ścięta, dno lekko wyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 19,3 cm; R1 – 31,4 cm; R2 – 20,5 cm; R3 – 31 cm; R4 – 11,8 cm

Rycina 6.165: Misa typu M21, zaokrąglona, karbowana krawędź, dno niewyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 6,7 cm; R1 – 20,6 cm; R4 – 5,6 cm

Rycina 6.166: Waza typu W22, zdobiona na brzuścu dwoma pasmami zwielokrotnionych, dookolnych falistych linii rytych i sześcioma krótkimi żłobkami pionowymi. Krawędź spiczasta, dno lekko wyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 15 cm; R1 – 28,8 cm; R2 – 21,1 cm; R3 – 26,6 cm; R4 – 8,8 cm

Rycina 6.167: Waza typu W22, trzema zdobiona na brzuścu dookolnymi liniami rytymi, pod nimi – dookolnie – krótkimi pionowymi liniami rytymi. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 7,5 cm; R1 – 10,1 cm; R2 –6,2 cm; R3 – 10,8 cm; R4 – 3,5 cm

Rycina 6.168: Garnek typu G111, zdobiony dookolnie wątkami trójkątów, trzema liniami rytymi i szewronami. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione, ucha poziomo przekłute, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 19 cm; R1 – 13 cm; R2 – 11,5 cm; R3 – 14 cm; R4 – 6,8 cm

Rycina 6.169: Garnek typu G111c, niezdobiony. Falista i ostra krawędź, dno niewyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 19,1 cm; R1 – 17,7 cm; R2 – 13,8 cm; R3 – 17,7 cm; R4 – 10,5 cm

Kurhan 4/1931 znajdował się na polu w pobliżu kościoła, 20 m na południowy zachód od kurhanu 3 (Bryk 1932: 22; 1932a: 2)¹⁵. Miał wysokość 1 m (średnica nieznana). W nasypie kopca, pod próchnicą współczesną, odkryto krąg z drobnych kawałków kamieni wapiennych. Autor nie zamieścił informacji o średnicy wieńca, jednak z dalszego opisu można wnosić, że była ona zbliżona do pierwotnej średnicy kopca. Miał on szerokość 130 (140 cm), wysokość 0,3 m (Sulimirski 1968: 149), a w części północno-zachodniej zniszczony przez orkę na przestrzeni 4 m (12 m)¹⁶. W odległości około 3,5 m na S od jego wewnętrznej północnej części znajdowało się „palenisko” o średnicy 5 m (6 m)¹⁷. Naokoło paleniska – w różnych odległościach od niego – zarejestrowano (w nazewnictwie autora) – „10 grobów ciałopalnych i po jednej popielnicy” (Bryk 1932: 22). Bardziej wiarygodnie, w zrozumiały sposób i precyzyjnie znaleziska te są wyszczególnione w niepublikowanym sprawozdaniu (Bryk 1932a: 2). Badacz wymienia siedem miejsc, w których odkryto naczynia (raczej: depozyty naczyń, a więc nie groby), oraz cztery, w których odnotowano fragmenty pojemników. Na granicy paleniska (bez bliższej identyfikacji) udokumentowano skupisko przepalonych ludzkich kości. Skremowane kości znaleziono też w dwóch naczyniach w części północnej nasypu (jedno przykrywało drugie). Depozyty naczyń i palenisko znajdowało się na poziomie próchnicy pierwotnej¹⁸. W północno-zachodniej części kurhanu, po zewnętrznej stronie kręgu kamiennego odkryto fragmenty czaszki „zwierzęcia pustorogiego” (owcy lub krowy; Sulimirski 1968: 149). Z nasypu kopca pochodzą fragmenty ceramiki, krzemienie i otoczaki kamienne.

Według R. Rogozińskiej (1959) w kurhanie 4/1931 udokumentowano 27 całych naczyń lub ich dużych fragmentów umożliwiających rekonstrukcję, z tego w magazynach MAK zachowały się 24 pojemniki (osiem waz, po cztery puchary, misy i garnki, trzy dzbany i kubek), w całości lub w części umożliwiającej ich rekonstrukcję (ryc. 6.170 – ryc. 6.193).

Rycina 6.170: Dzban typu D21a, zdobiony pod krawędzią dookolnym wątkiem drabinek i trójkątami zaszrafowanymi, na brzuściu rytymi motywami dookolnymi motywami zygzaka, drabinki i trojkątów zaszrafowanych (zakreskowanych), na uchu – rombami zaszrafowanymi. Krawędź ścięta prosto, dno lekko wyodrębnione, ucho taśmowate, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 15,5 cm; R1 – 15,4 cm; R2 – 13,3 cm; R3 – 16,7 cm; R4 – 6,8 cm

Rycina 6.171: Kubek typu K22, zdobiony na szyjce – czterema dookolnymi liniami rytymi, na brzuścu – guzami plastycznymi obwiedzionymi rytymi łuczkami. Krawędź ścięta prosto, dno niewyodrębnione, ucho taśmowate, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 7,9 cm; R1 – 8,5 cm; R2 – 7,9 cm; R3 – 10,1 cm; R4 – 4,8 cm

Rycina 6.172: Kubek typu K22, zdobiony na szyjce i brzuścu dookolnymi nakłuciami, dwoma liniami rytymi i trójkątami zaszrafowanymi. Krawędź pogrubiona, ścięta prosto, dno niewyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 7 cm; R1 – 8 cm; R2 – 8 cm; R3 – 9,9 cm; R4 – 5,5 cm

Rycina 6.173: Waza typu W12, zdobiona na brzuścu ukośnymi, którkimi żłobkami. Krawędź ostra, dno wyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 12,1 cm; R1 – 17,3 cm; R2 – 16,4 cm; R3 – 20 cm; R4 – 7,2

Rycina 6.174: Waza typu W21, zdobiona pod krawędzia, na szyjce i brzuścu pionowymi nakłuciami dookolnymi, sześcioma dookolnymi liniami rytymi, przerywanymi pionowym motywem czterech rytych, krótkich linii, poniżej dookolne nakłucia i ukośne listwy plastyczne. Krawędź pogrubiona, dno wyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 11 cm; R1 – 18,1 cm; R2 – 15,3 cm; R3 – 17,4 cm; R4 – 6,6 cm

Rycina 6.175: Puchar typu P1, zdobiony od krawędzi do dna poziomymi listwami plastycznymi. Krawędź ścięta prosto, dno, niewyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 7,5 cm; R1 – 10,9 cm; R4 – 7,9 cm

Rycina 6.176: Puchar typu P1a, zdobiony poziomymi listwami plastycznymi. Krawędź ścięta prosto, dno wyodrębnione w stopkę, niewyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 10,4 cm; R1 – 12,7 cm; R4 – 9,6 cm

Rycina 6.177: Misa typu M21, zdobiona pod krawędzią listwą plastyczną dookolną. Krawędź prosto ścięta, dno niewyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 8,3 cm; R1 – 17,8 cm; R4 – 7,9 cm

Rycina 6.178: Waza typu W22, zdobiona na brzuścu guzami plastycznymi. Krawędź ostra, dno wyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 11,5 cm; R1 – 14,5 cm; R2 – 13,4 cm; R3 – 13,5 cm; R4 – 7,8 cm

Rycina 6.179: Waza typu W22, zdobiona dookolnie na szyjce i brzuścu wątkami nakłuć, trzema liniami rytymi i trójkątami zaszrafowanymi, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 9,7 cm; R1 – 13,2 cm; R2 – 12,6 cm; R3 – 15 cm; R4 – 6,3 cm

Rycina 6.180: Garnek typu G21, zdobiony dookolnie na szyjce i brzuścu nakłuciami, trzema liniami rytymi i trójkątami zaszrafowanym, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 15,7 cm; R1 – 12,7 cm; R2 – 11,5 cm; R3 – 13,4 cm; R4 – 8,1 cm

Rycina 6.181: Waza typu W12, zdobiona pod krawędzią i na brzuścu dwoma dookolnymi rządami nakłuć i pionowymi, krótkimi żłobkami. Krawędź ostra, dno wyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 8,6 cm; R1 – 12,4 cm; R2 – 12 cm; R3 – 13,9 cm; R4 – 5,2 cm

Rycina 6.182: Waza typu W21, niezdobiona. Krawędź pogrubiona, dno niewyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 6,2 cm; R1 – 10,2 cm; R2 – 9,3 cm; R3 – 10,1 cm; R4 – 6 cm

Rycina 6.183: Garnek typu G111b, zdobiony dookolnie na styku szyjki i brzuśca dwoma pasmami klinowatych nakłuć, pod nimi – trzema liniami rytymi i trójkątami zaszrafowanymi. Krawędź ostra, dno niewyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 18,8 cm; R1 – 15, 2 cm; R2 – 14,4 cm; R3 – 17,8 cm; R4 – 8 cm

Rycina 6.184: Dzban typu D21b, zdobiony pod krawędzią dookolnie – linią rytą i trójkątnymi, klinowatymi odciskami, na brzuścu – dwoma liniami rytymi i klinowatymi odciskami oraz dwoma liniami rytymi wzdłuż ucha. Krawędź ostra, dno lekko wyodrębnione, ucha pionowe przekłute, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 13 cm; R1 – 16,7 cm; R2 – 15,2 cm; R3 – 20 cm; R4 – 7,3 cm

Rycina 6.185: Garnek typu G111c, niezdobiony. Krawędź ostra, dno niezachowane, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 18,4 cm; R1 – 12,3 cm; R2 – 11,8 cm; R3 – 15 cm; R4 – 8,4 cm

Rycina 6.186: Misa typu M121, niezdobiona. Krawędź prosto ścięta, dno lekko wyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 7 cm; R1 – 14,5 cm; R4 – 6,4 cm

Rycina 6.187: Garnek typu 111c?, niezdobiony. Krawędź zaokraglona, dno niezachowane, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H > 15,5 cm; R1 – 14,7 cm; R2 – 14 cm; R3 – 18,1 cm

Rycina 6.188: Misa typu M22, niezdobiona. Krawędź ścięta prosto, dno niewyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 10 cm; R1 – 21,5 cm; H4 – 7,8 cm

Rycina 6.189: Puchar typu P22, zdobiony dookolnie na szyjce i brzuścu nakłuciami, pod nimi trzema liniami rytymi oraz rytymi trójkątami zaszrafowanymi. Krawędź ścięta prosto, dno niewyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 12,6 cm; R1 – 11,8 cm; R2 – 11 cm; R3 – 12,1 cm; R4 – 6,5 cm

Rycina 6.190: Garnek? Zniszczona górna partia. Zdobiony dookolnie rytymi, zaszrafowanymi trójkątami. Dno niewyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – > 18,3 cm; R3 – 20 cm; R4 – 8,7 cm

Rycina 6.191: Waza typu W12, zdobiona dookolnie nakłuciami, pod nimi dwoma poziomymi liniami rytymi i rytymi, zaszrafowanymi trójkątami. Krawędź ścięta prosto, dno wyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 11,2 cm; R1 – 14,9 cm; R2 – 14,3 cm; R3 – 16,5 cm; R4 – 7,3 cm

Rycina 6.192: Misa typu M21, niezdobiona. Krawędź ścięta prosto, dno wyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 6,2 cm; R1 – 10 cm; R4 – 4,8 cm

Rycina 6.193: Waza typu W12, zdobiona dookolnie na szyjce i brzuścu trzema liniami rytymi, pod nimi pionowymi nakłuciami. Krawędź ostrą, dno wyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 8,2 cm; R1 – 9,8 cm; R2 – 9,3 cm; R3 – 10,5 cm; R4 – 5,2 cm

W depozycie 1 odkryto siekierkę kamienną, a w depozycie 3 – siekierkę krzemienną, nóż na wiórze oraz łyżkę glinianą. Morfologia glinianej łyżki sugeruje, że wykorzystywano ją prawdopodobnie w procesie metalurgicznym (ryc. 6.194).Siekierkę kamienną wykonano z łupku menolitowego (ryc. 6.195). Nóż na wiórze i siekierkę krzemienną wykonano z surowca górnodniestrzańskiego (ryc. 6.196).

Rycina 6.194: Łyżka gliniana (odlewnicza?). Długość 8,4 cm, szerokość miski – 4,5 cm, długość rączki 4 cm

Rycina 6.195: Siekierka kamienna z łupku menolitowego. Przekrój soczewkowaty, długość 10 cm, szerokość obucha 1,5 cm, ostrza – 4,5 cm, grubość 1,8 cm

Rycina 6.196: Siekierka z krzemienia górnodniestrzańskiego. Przekrój soczewkowaty, długość 9,3 cm, szerokość ostrza – 5 cm, grubość 2,3 cm

Kurhan 15/1931 odkryto w lesie na zrębie, w północnej części cmentarzyska. Miał on wysokość około 1 m (brak informacji o średnicy). W jego centralnym sektorze, w nasypie, na głębokości 0,6 m (0,8 m)¹⁹ udokumentowano misę (ryc. 6.197) oraz kilka okrzesków i odłupków krzemiennych (Bryk 1932: 22; 1932a: 1).

Rycina 6.197: Misa typu M21, zdobiona dookolnie na brzuścu czterema liniami rytymi, pod nimi zwielokrotnione linie tworzące katy, przerywane pionowymi nakłuciami. Krawędź ścięta prosto, dno lekko wyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 11,8 cm; R1 – 17,8 cm; R3 – 19,8 cm; R4 – 9,4 cm

Kurhan 16(14)/1931²⁰ zarejestrowano w północnej części cmentarzyska, na zrębie. Miał około 1 m wysokości (brak informacji o średnicy). Na głębokości 1 m odkryto cztery naczynia w jednym depozycie (zachowały się jedynie dwa – amfora i waza; ryc. 6.198, ryc. 6.199. W nasypie natrafiono na krzemienie i fragmenty naczyń (Bryk 1932: 22; 1932a: 1). Według innych autorów w kurhanie odkryto też zniszczony toporek z łupku menolitowego (ryc. 6.200) oraz motykę z wapienia lub łupku (Rogozińska 1959: 103; Sulimirski 1968: 149).

Rycina 6.198: Amfora bezucha typu A222, zdobiona na brzuścu dwoma guzkami plastycznymi, pod nimi ukośne żłobki dookolne. Krawędź ścięta prosto, dno niewyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 10,7 cm; R1, R2 – 12 cm; R3 – 16,4 cm; R4 – 8,9 cm

Rycina 6.199: Waza typu W21, zdobiona dookolnie na szyjce i brzuścu rytymi trójkątami zaszrafowanymi, pod nimi czterema liniami rytymi, niżej ukośnymi kanelurami. Krawędź ścięta półokragło, dno wyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 16,2 cm; R1 – 21,4 cm; R2 – 19,6 cm; R3 – 22,3 cm; R4 – 8,8 cm

Rycina 6.200: Toporek kamienny, zdefragmentowany

Kurhan 17 (16)/1931²¹, usytuowany w lesie na zrębie, w północnej części nekropoli, miał wysokość około 1,2 m (brak informacji o średnicy). Autor badań wyróżnił w nim dwa poziomy występowania zabytków (Bryk 1932a: 2). Górny, występował w nasypie kopca, 70 cm od jego wierzchołka. Na tym poziomie odkryto cztery naczynia (ryc. 6.201, ryc. 6.202), drobne fragmenty ceramiki oraz wyroby krzemienne i kamienne, a także otoczaki rzeczne. Na głębokości około 120 cm, na calcu (raczej próchnicy pierwotnej) natrafiono na obiekt (grób?), w którym znajdowały się szkielety dwóch zwierząt (mniejszego i większego, bez określenia gatunkowego²²). Były one zwrócone podwiniętymi kończynami do siebie, z czaszkami skierowanymi ku E. Szkielet większego zwierzęcia leżał na lewym boku, a mniejszego na prawym. Kości oddano do analizy do Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie, jednak jej wyniki nie są znane.

Rycina 6.201: Waza typu W12, zdobiona na szyjce i brzuścu czterema liniami rytymi, pod nimi – rytymi zwielokrotnionymi kątami i trójkątami, między nimi czterema parami guzów plastycznych. Krawędź z okapem, dno niewyodrębnione kanelurami. Krawędź ścięta półokragło, dno wyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 9,2 cm; R1, R2 – 14,6 cm; R3 – 16,5 cm; R4 – 7,3 cm

Rycina 6.202: Waza typu W22c, zdobiona pod krawędzią – dwoma dookolnymi liniami rytymi i nakłuciami wewnatrz nich, na brzuścu – trzema dookolnymi liniami rytymi i rytymi trójkątami oraz zwielokrotnionymi kątami. Krawędź ścięta ukośnie, dno wyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 14,5 cm; R1, R2 – 16,6 cm; R3 – 20,8 cm; R4 – 8,7 cm

Kurhan 18 (17)/1931²³ znajdował się w lesie na zrębie. Miał wysokość około 1 m (brak informacji o średnicy). Według J. Bryka był już wcześniej „przekopywany” (wkopy rabunkowe?). W nasypie kopca znaleziono nieliczne fragmenty naczyń o technologii analogicznej do ceramiki z innych kurhanów, a także odłupki i okrzeski krzemienne (Bryk 1932: 22; 1932a: 2).

Badania w roku 1937

Z badań przeprowadzonych przez Marcjana Śmiszkę²⁴ i Irenę Siwkówną zachowała się dokumentacja rysunkowa oraz dziennik badań, dysponujemy więc pełniejszymi informacjami²⁵. Materiały archeologiczne, zgromadzone aktualnie głównie w Muzeum Historycznym we Lwowie, wskutek wielokrotnych przenosin w trakcie II wojny światowej i po niej, uległy znacznemu zniszczeniu, a cała kolekcja – rozproszeniu. Część źródeł ceramicznych przekazano na wystawy do innych placówek muzealnych, np. do Muzeum Historii Religii we Lwowie i Muzeum Historii Dawnego Halicza w Kryłosie. W efekcie tych zdarzeń znaczna część naczyń oraz innych źródeł archeologicznych, antropologicznych i archeozoologicznych zaginęła. Kurhany eksplorowano metodą przeciwległych ćwiartek, dokumentowano także fragmenty profili, dzięki czemu znana jest ówczesna interpretacja stratygrafii kopców.

Kurhan I/1937 (ryc. 6.203) znajdował się na pastwisku gminnym, niedaleko granicy lasu majątku Bukówna, około 150 m na W od nieistniejącego już mostku przez niewielki strumień, przy dawnej drodze z Bukównej do Miłowania (Śmiszko 1937: 15). Miał on średnicę 12 m i wysokość 1,7 m. Był zbudowany z trzech warstw (stratygrafia w centrum kopca): humusu współczesnego o miąższości 0,25 m, pod którym występował właściwy nasyp („glinka lessowa przemieszana z humusem”) o miąższości 1 m, wniesiony na próchnicy pierwotnej o miąższości 0,2 m. Pod humusem pierwotnym znajdował się calec lessowy z wtrętami próchnicy²⁶.

Kurhan badano metodą ćwiartek przeciwległych o promieniu 6 m, do głębokości 1,7-1,8 m. W sektorze południowym kopca, na głębokości około 60-70 cm, udokumentowano dwa niewielkie paleniska (ślady spalenizny z drobnymi węglami i przepaloną gliną) o średnicy 0,25-0,3 m, wyłożone małymi „płytkami wapienia” (Śmiszko 1937: 15). W nasypie odnotowano kilkanaście fragmentów naczyń oraz odłupków krzemiennych, które odkryto także na poziomie calca.

Rycina 6.203: Zdigitalizowany plan kurhanu I/1937 (badania M. Śmiszki i I. Siwkównej). W legendzie zachowano język z oryginalnego dziennika badań

Kurhan II/1937 (ryc. 6.204) znajdował się na pastwisku pod lasem, około 100 m na południe od kurhanu I/1937. Miał średnicę 9-10 m²⁷ i wysokość 0,5 m²⁸ (Śmiszko 1937: 16). Zbadano go przeciwległymi ćwiartkami o promieniu 4,5 m. Budowa kurhanu była podobna do struktury warstw w kopcu I/1937. Warstwa próchnicy współczesnej miała miąższość około 0,20 m (na planie jest ona zróżnicowana), poniżej występował nasyp kopca o grubości 0,65 m, a pod nim warstwa próchnicy pierwotnej o miąższości 0,25 m. Niewielkie fragmenty ceramiki, odłupki krzemienne („bez retuszu”) oraz drobne węgielki drzewne występowały już w nasypie. Na granicy ćwiartek A i D na głębokości 0,46 m od wierzchołka kurhanu znaleziono żelazne przedmioty. Kurhan eksplorowano do głębokości 1,1 m.

Rycina 6.204: Zdigitalizowany plan kurhanu II/1937 (badania M. Śmiszki i I. Siwkównej)

Kurhan III/1937 (ryc. 6.205) odkryto w młodym lesie, około 300 m na N od kopca I, po prawej stronie starej drogi z Bukównej do Miłowania. Miał dobrze zachowany nasyp o wysokości 2 m i średnicy 12 m. Zbadano go metodą ćwiartkową („ćwiartki” o promieniu 5,5 m) do głębokości 2,1 m, licząc od wierzchołka. Przekrój nasypu przedstawiał się następująco. W stropie znajdowała się warstwa próchnicy współczesnej o miąższości 0,25 m. Pod nią występował nasyp kopca, zbudowany z „glinki lessowej” zmieszanej z czarnoziemem, o miąższość około 1 m. Pod nasypem zalegała warstwa humusu pierwotnego o miąższości 0,2 m, poniżej której znajdował się calec (czarnoziem?; Śmiszko 1937: 17)²⁹.

Rycina 6.205: Zdigitalizowany plan kurhanu III/1937 (badania M. Śmiszki i I. Siwkównej) – na lewo; zdigitalizowany plan kurhanu III/1937 wg I. Swiesznikowa (1967, ryc. 2:3) – na prawo

W południowej części kurhanu, na głębokości około 0,8 m, na calcu, udokumentowano obiekt (jamę, grób?) o kształcie nieregularnego czworoboku, długości około 3 m i szerokości około 1,5 m. Jego głębokość na obwodzie wynosiła 0,3 m, w środku natomiast 0,4 m. Jama była wypełniona przepaloną do czerwoności ziemią. W części środkowej znajdowały się fragmenty spalonych kości i drobne węgle drzewne. Znaleziono tu również wyroby z brązu: szpilę z tarczkowatą główką (c; ryc. 6.206: 3) o długości 31 cm, zupełnie spatynowaną, bransoletę o pięciu zwojach zakończoną spiralami (ryc. 6.206: 4). W odległości 0,5 m na północny zachód od nich zarejestrowano odłamaną, spiralną tarczkę szpili. Na tej samej głębokości, nieco dalej na N (e; 6.205) odkryto mniejszą, skorodowaną szpilę, o długości 10 cm i główce zwiniętej w spiralę.

Na calcu, którym w tym kurhanie była warstwa czarnoziemu, w centrum kurhanu udokumentowano niewielkie naczynie (f; ryc. 6.205; ryc. 6.206:5) ze zniszczoną górną partią, stojące na małej, nieregularnej płytce wapienia. Takie same płytki znaleziono na tymże poziomie niedaleko środka (w miejscach zaznaczonych krzyżykami – ryc. IV.339). W południowej partii kopca, w górnej części jamy, znajdowało się kolejne naczynie (d; ryc. 6.205; ryc. 6.206:2) zachowane w całości, jednak zgniecione. Oprócz tego w tej partii kurhanu znaleziono też jeszcze dwa małe zgniecione pojemniki (h, i) (ryc. 6.205; ryc. 6.206:1; ryc. 6.207).

Rycina 6.206: puchar? (zachowana część przydenna), zdobiony dookolnie wąkami zwielokrotnionych krokwi, niżej dwie linie ryte (układ powtarza się), dno niewyodrębnione. R4 – 6,2 cm; 2 – waza typu W21, zdobiona na krawędzi ukośnymi nacięciami, pod krawędzią, na szyjce i na brzuścu dookolnie – rytymi trójkątami zaszrafowanymi, pod nimi – sześcioma liniami rytymi, niżej – ukośnymi żłobkami. Krawędź pogrubiona, prosto ścięta, dno wyodrębnione. H –14,2 cm; R1 – 21,6 cm; R2 – 18,3 cm; R3 – 21,5 cm; R4 – 9,3 cm; 3 – szpila brązowa z główką gwoździowatą z otworem, tordowana, złamana. Zachowana długość 14,5 cm, średnica główki – 3,2 cm; 4 – bransoleta brązowa z taśmy o pięciu zwojach, zakończona spiralnymi tarczkami. Długość 15 cm, średnica tarczek 4,8 – 5 cm; 5 – typ naczynia?, dno niewyodrębnione, R3 – 13,5 cm; R4 – 8,3 cm

Rycina 6.207: Puchar typu P1, niezdobiony. Krawędź prosto ścięta, dno niewyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemienia. H – 8,5 cm; R1 – 10,5 cm; R4 – 6,3 cm

W nasypie kurhanu znaleziono drobne fragmenty ceramiki oraz odłupki krzemienne (część była nieobrobiona³⁰).

Kurhan IV/1937 (ryc. 6.208) był usytuowany na N od folwarku, na grzbiecie wzgórza, tuż obok rozwidlenia dróg polnych. Według autorów badań był on jednym z kilku częściowo widocznych lub zupełnie zniszczonych kopców, ciągnących się wzdłuż grzbietu wzgórza na N od folwarku (leśniczówki) na polu ornym Wojciecha Komornickiego, właściciela Bukównej. Kurhan był bardzo rozorany, miał średnicę 12 m i wysokość 1,1 m. Zbadano go fragmentarycznie (rozkopana średnica 10 m ze świadkiem). Partię stropową kurhanu tworzył humus współczesny o miąższości 0,25 m, pod którym znajdował się nasyp o miąższości 0,65 m, niżej próchnica pierwotna o grubości około 0,2 m, utworzona przez czarnoziem przemieszany z żółtą gliną, a głębiej – żółta glina calcowa (Śmiszko 1937: 19n.).

Rycina 6.208: Zdigitalizowany plan kurhanu IV/1937 (badania M. Śmiszki i I. Siwkównej)

W zachodnim sektorze kopca, na głębokości około 0,25 m, znajdowała się warstwa ciemnej przepalonej ziemi z węglami drzewnymi oraz owalna jama o wymiarach (dł. × szer. × głęb.): 0,6 × 0,4 × 0,25 m, zawierająca przepaloną czerwoną glinę i węgle drzewne.

W odległości 3,7-4 m na północny zachód od środka kopca, na głębokości 0,5 m, odkryto grupę naczyń (B, C, D, E), z których jedno było odwrócone dnem do góry (B), jedno zgniecione (C), a pozostałe zachowane w całości (ryc. 6.209-6.212). Na S od centrum kurhanu, w odległości 3,7 m od środka, na głębokości 0,6 m, znaleziono naczynie ustawione dnem do góry, a na nim kamień (otoczak). Na tej samej głębokości, w odległości 2,4 m od środka zarejestrowano skrobacz krzemienny (K). W odległości 3,3 m od środka, na głębokości 0,65 m znajdowało się naczynie (G) (ryc. 6.213. Kamienne otoczaki G (b)?, L, M zarejestrowano na głębokości 0,6 m, w odległości od środka kurhanu odpowiednio: G (b)? – 3, 3 m, L – 3,8 m, M – 1,4 m. Z perspektywy współczesnych badań można sądzić, że mamy do czynienia z konstrukcją kamienną w typie kenotafu.

W nasypie znaleziono fragmenty ceramiki i wyroby krzemienne („nieobrobione”).

Rycina 6.209: Amfora typu A111, zdobiona dookolnie pod krawędzią kolistymi odciskami, na szyjce – trzema liniami rytymi, na brzuścu – pionowymi żłobkami. Krawędź zaokrąglona, pogrubiona, dno lekko wyodrębnione, ucha poziomo przekłute, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 12 cm; R1, R2 – 15,3 cm; R3 – 18,3 cm; R4 – 8 cm

Rycina 6.210: Misa typu M121, niezdobiona. Krawędź ścięta półkolisto, dno wyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 9,3 cm; R1 – 21,3 cm; R4 – 7,8 cm

Rycina 6.211: Puchar typu P1, zdobiony na całej powierzchni dookolnie trzema liniami rytymi (trzykrotnie), pod nimi zwielokrotnionymi krokwiami (dwukrotnie), przy dnie – grupami pionowych, krótkich kresek. Krawędź ścięta prosto, dno niewyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 8,9 cm; R1 – 11,5 cm; R4 – 9,4 cm

Rycina 6.212: Waza typu W21, zdobiona dookolnie na szyjce pięcioma liniami rytymi, na brzuścu – rytymi liniami skośnymi. Krawędź ścięta prosto, z okapem, dno wyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 7,8 cm; R1 – 12,1 cm; R2 – 11,5 cm; R3 – 12,6 cm; R4 – 6,8 cm

Rycina 6.213: Waza typu W21, niezdobiona. Krawędź ścięta prosto, pogrubiona, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 12,5 cm; R1 – 20,8 cm; R2 – 18 cm; R3 – 20 cm; R4 – R4 – 8,4 cm

Kurhan V/1937 (brak planu) znajdował się na podwórzu dworu Wojciecha Komornickiego. Miał kształt owalny, o wymiarach 12 × 10 m. Rozpoznano go „kołem” o średnicy 9 m ze świadkiem, do głębokości 1,7 m. Grubość warstwy humusu określona na 0,65 m, a nasypu na 1,5 m. W kurhanie znaleziono „niecharakterystyczne odłupki krzemienne i drobne węgielki” Śmiszko 1937: 21). Jego kwalifikacja do kultury komarowskiej jest problematyczna.

Kurhan VI/1937 (ryc. 6.214) był jednym z szeregu kurhanów usytuowanych liniowo na grzbiecie wzgórza w lesie, tuż obok drogi leśnej wiodącej od kościoła w Bukównej do dworu Wojciecha Komornickiego. Licząc od skrzyżowania z drogą Bukówna – Miłowanie, był czwarty z kolei w ciągu kopców³¹. Dobrze zachowany nasyp miał 1,5 m wysokości i 11,5 m średnicy. Przekopano go „kołem”, pozostawiając w środku świadek.

Układ warstw na środku kurhanu prezentował się następująco: do głębokości 0,5 m występował humus współczesny, nasyp kurhanu miał miąższość 0,65 m. Pod nasypem znajdował się humus pierwotny o miąższości 0,25 m, a pod nim czarny, „lśniący” calec³² (czarnoziem?; Śmiszko 1937: 23n.).

Rycina 6.214: Zdigitalizowany plan kurhanu VI/1937 (badania M. Śmiszki i I. Siwkównej)

Na głębokości 0,9-1,0 m, licząc od wierzchołka nasypu, w różnych sektorach udokumentowano sześć naczyń częściowo zniszczonych pod ciężarem ziemi. Na głębokości 0,9 m znaleziono częściowo rozgniecione naczynie tulipanowate (ryc. 6.214, punkt „a”; ryc. 6.215). Na tym samym poziomie odkryto większe naczynie o podobnej morfologii zachowane jedynie w dolnej części („b”). W punkcie „c” znaleziono resztki małego naczynia esowatego, słabo wypalonego i rozgniecionego pod ciężarem nasypu. W miejscu „d”, na głębokości 1 m, udokumentowano małe naczynie uchate z szeregiem wypukłości na brzuścu (ryc. 6.216), natomiast w punkcie „e”, na tym samym poziomie, odsłonięto dwa naczynia tulipanowate, leżące obok siebie (ryc. 6.217). Miały one zniszczone części przywylewowe i zachowane partie przydenne. Wokół depozytów nie zauważono śladów węgla („czysty nasyp”).

Rycina 6.215: Puchar typu P22, niezdobiony. Krawędź ścięta prosto, dno niewyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 18 cm; R1 – 17,8 cm; R2 – 16,4 cm; R3 – 17,4 cm; R4 – 9,1 cm

Rycina 6.216: Kubek typu K22, zdobiony dookolnie na szyjce – dwoma żłobkami, na brzuścu – trzema guzami plastycznymi obwiedzionymi żłobkami. Krawędź ścięta prosto, dno lekko wyodrębnione, domieszka tłucznia kamiennego i krzemiennego. H – 14,6 cm; R1 – 18,9 cm; R2 – 16,9 cm; R3 – 21,4 cm; R4 – 8,4 cm

Rycina 6.217: Garnek G111, zdobiony na brzuścu dookolną listwą plastyczną. Krawędź ścięta prosto, ucho, z umieszczonym na niej uchem, z którego zwisają plastyczne wąsy. Ucho pionowo przekłute, dno niezachowane. H – 17> cm; R1 – 19,6 cm; R2 – 18,3 cm; R3 – 20,5 cm

Kurhan VII/1937 (ryc. 6.218) znajdował się na polu pod laskiem, obok gospodarstwa Bryndala z Bajek, w odległości około 200 m na północny zachód od kościoła. Był on usytuowany na stoku grzbietu wzgórza, na którym zaobserwowano także inne duże (prócz badanych przez J. Bryka dwóch, jeszcze trzy nieeksplorowane).

Układ stratygraficzny kopca był zbliżony do poprzednich kurhanów Wysokość jego nasypu wynosiła około 0,6 m. Kurhan zbadano „kołem” o średnicy 11 m, zostawiając na środku świadek o średnicy 1 m. Kopiec eksplorowano do calca (lessu) do głębokości 1,25 m licząc od wierzchołka nasypu. Udokumentowano niewielką liczbę krzemiennych odłupków i ułamków ceramiki. Na północno-zachodnim skraju kurhanu, na głębokości 0,30 (w nasypie) zaobserwowano owalne, wyraźnie zarysowane palenisko, zajmujące przestrzeń około 2 m². Drugie palenisko, o podobnych rozmiarach, odkryto przy północno-wschodniej krawędzi kopca, na głębokości 0,85 m (Śmiszko 1937: 24).

Rycina 6.218: Zdigitalizowany plan kurhanu VII/1937 (badania M. Śmiszki i I. Siwkównej)

6.9 Badania geofizyczne w Miłowaniu (Bukównej-Miłowaniu)

W dniach 12-18.03.2016 r. zespół archeologów z Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu prowadził nieinwazyjną prospekcję geofizyczną z użyciem magnetometru na cmentarzysku kurhanowym koło wsi Miłowanie, w pobliżu Bukównej. Kurhany uwzględnione w badaniach są rozmieszczone na znacznej przestrzeni, tworzą liczne układy liniowe i liniowo-grupowe. Teren, na którym występują skupiska mogił, charakteryzuje się zróżnicowanym sposobem użytkowania. Niektóre z nich znajdują się w lasach porastających większą część cmentarzyska, inne można znaleźć na niedawno wykarczowanych gruntach. Wyjątkiem są dwa kurhany usytuowane na polu ornym, wewnątrz granic administracyjnych wsi Miłowanie. Prospekcję przeprowadzono w ramach 35 gridów, każdy o wymiarach 20 × 20 m. Wyznaczały one kilka niezależnych płaszczyzn pomiarowych, które razem pokrywały teren o powierzchni 1,4 ha. Sąsiadujące ze sobą gridy tworzyły siatki obejmujące pojedyncze kurhany lub ich całe zgrupowania. Badany areał składał się z trzech płaszczyzn pomiarowych:

E1. Obszar zalesiony (I grupa kurhanów – główna grupa) – 19 gridów o łącznej powierzchni 0,76 ha (ryc. 6.219); E2. Obszar wykarczowany (III grupa kurhanów) – został podzielony na dalsze dwie jednostki pomiarowe (ryc. 6.219), tj. (a) część południową, obejmującą 10 gridów o łącznej powierzchni 0,4 ha oraz (b) część północną, obejmującą pięć gridów o łącznej powierzchni 0,2 ha; E3. Pole orne – jeden grid o powierzchni 0,04 ha.

Prospekcję prowadzono z dokładnością do 0,01nT, pobierając pomiary co 0,25 m wzdłuż transektów oddalonych od siebie o 1 m, w sumie wykonując 56 000 pomiarów, wyjąwszy fragmenty terenu znajdujące się w ramach gridów, które były niedostępne ze względu na przeszkody terenowe, np. drzewa.

Rycina 6.219: I grupa kurhanów w Miłowaniu (główna grupa). Powierzchnia pomiarowa na tle planu sytuacyjno-wysokościowego (po lewej). III grupa kurhanów w Miłowaniu. Północna i południowa powierzchnia pomiarowa na tle planu sytuacyjno-wysokościowego (po prawej)

Obszar zalesiony

Prospekcję rozpoczęto od pomiarów kurhanów położonych wewnątrz lasu sąsiadującego ze wsią Miłowanie od N oraz wsią Roszniów od E. Ta część stanowiska została rozpoznana magnetometrycznie ze względu na obecność licznych nasypów, potencjalnie pradziejowych kurhanów, które odkryto w trakcie poprzedzającego rekonesansu. Wyznaczona siatka gridów objęła największą koncentrację mogił należących do wyróżnionej I grupy (głównej) wraz z pewnym kontekstem. Kopce, które uchwycono w obrębie tej płaszczyzny pomiarowej, są w przeważającej mierze rozmieszczone w dwóch rzędach, rozciągających się wzdłuż osi SE – NW.

Teren badań w tym miejscu jest w większość porośnięty umiarkowanie gęstym lasem liściastym, który mimo to często utrudniał postęp prac badawczych. Zwłaszcza młode drzewa rosnące na kilku kurhanach stanowiły istotne przeszkody spowalniające operatora magnetometru lub wymuszały pominięcie pomiarów w niektórych miejscach.

Poprzedzający rekonesans terenowy pozwolił na zaobserwowanie zróżnicowania rozmiarów mogił, ich kształtów, zbliżonych głównie do owalu na planie płaskim oraz stanu zachowania. Większość nasypów ujawniła wkopy pozostawione po rabunkowych wykopaliskach, które miały miejsce w ostatnich dekadach, na co wskazują przedmioty (śmieci – puszki, butelki etc.) pozostawione tam przez tzw. poszukiwaczy skarbów. W kilku przypadkach kopce były uszkodzone przez drogi leśne przebiegające blisko nich, przyczyniające się do ich postępującej degradacji. Jeden z tych duktów jest wciąż używany, co wyjaśnia obecność dużych ilości odpadów rozrzuconych na poboczu. Inne zauważalne oznaki działalności człowieka to ślad ognia wykorzystywanego do wypalania ściółki leśnej oraz pozostałości ognisk rozniecanych najprawdopodobniej przez drwali.

Dane uzyskane podczas badań ukazują złożony charakter magnetyzacji w omawianym miejscu, zarówno w odniesieniu do struktury przestrzennej, jak i intensywności anomalii (ryc. 6.220). Podobieństwo rezultatów do tych osiągniętych przy okazji pomiarów magnetometrycznych innych kurhanów uwzględnionych w projekcie, pozwala uznać nasypy widoczne w ramach części zalesionej stanowiska w Miłowaniu za obiekty grobowe. Łącznie dziesięć kurhanów można zidentyfikować na podstawie analizy cyfrowego modelu wysokościowy utworzonego dla cmentarzyska (ryc. 6.219). Odczyty zarejestrowane w kilku miejscach osiągają dolny i górny próg pomiarowy zastosowanego magnetometru (odpowiednio -3000 i 3000nT). Jest to widoczne w postaci anomalii o wyraźnie dipolowej strukturze, z dipolami czasem zorientowanym anormalnie, które najpewniej są emitowane przez obiekty o wysokiej zawartości tlenków żelaza i poddanych termo-magnetyzacji. Tego typu źródła magnetyzacji mogą w większości zostać uznane za nowożytne, a nawet współczesne. Są to np. odpady metalowe bądź inne pozostałości po ludziach przebywających lub pracujących w lesie. Szczegółowy opis wyników prospekcji zamieszczono poniżej.

Rycina 6.220: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych I grupy kurhanów (nr 263, 275-277, 279, 259, 258, 260, 261, 262) na stanowisku Miłowanie (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20 × 20 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości gradientu pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych I grupy kurhanów (nr 263, 275-277, 279, 259, 258, 260, 261, 262) na stanowisku Miłowanie z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

Kurhan położony najdalej w kierunku SE z całej I grupy (nr 258) jest umiejscowiony na obrazie wynikowym w SE narożniku płaszczyzny pomiarowej (ryc. 6.220). Jego wyróżnienie jest możliwe dzięki strefie o podwyższonej magnetyczności w porównaniu z otoczeniem, ukształtowanej w odwróconą na bok cyfrę „8” i miejscami otoczoną przez pas ujemnych wartości gradientu. Chociaż na modelu wysokościowym nie odpowiada jej analogiczna forma terenowa, to jednak możliwe jest zaobserwowanie wzniesienia pokrywającego się z dodatnią anomalią, w kierunku E znajdującego się już poza badanym obszarem. Około 115 m osi W – E siatki pomiarowej odnotowano wyraźne zwężenie dodatniej anomalii, podkreślone dwoma łukowatymi, ujemnymi maksimami, rozłożonymi po jej N i S stronie. Stąd możliwe jest podzielenie formy terenowej na dwie części: zachodnią i wschodnią.

Część zachodnia (w pełni uchwycona na obrazie wynikowym) jest podkreślona w przybliżeniu kolistą anomalią o średnicy 10-12 m, podczas gdy sekcja wschodnia obiektu (wykraczająca poza płaszczyznę pomiarową) ma podobny kształt, lecz posiada większe rozmiary, o średnicy około 18 m. Pierwsza z nich jest okrążona przez łunę o ujemnym poziomie magnetyzacji, z wartościami ok. -3 – -4nT po południowej, -2nT po zachodniej i -5nT po północnej stronie. Ta pierścieniowata w zarysie anomalia obserwowana jest także w kierunku E, gdzie domyka pozostałą część dodatniej strefy, stąd należy ją uznać za najbardziej peryferyjną sekcję nasypu mogiły, utworzoną z gleby o niskiej zawartości minerałów ferromagnetycznych. Wspomniana wcześniej strefa wewnętrzna składa się z materiału o podwyższonej podatności magnetycznej. Wykazuje wartości gradientu ok. 1 – 2nT, nieco przewyższające poziom magnetyzacji typowy dla otoczenia mogiły. Co więcej, w jej części centralnej widocznych jest kilka silnych, sygnałów o zróżnicowanej orientacji oraz zakresie przestrzennym dipoli. Anomalie te są najprawdopodobniej emitowane przez obiekty o współczesnym pochodzeniu, bogate w minerały ferromagnetyczne,

Wschodnia część kurhanu ma zbliżoną strukturę przestrzenną magnetyzacji, składającą się z magnetycznie dodatniej, kolistej części wewnętrznej, otoczonej przez łunę wartości ujemnych. Ponadto, zauważyć można długą na 5 m, łukowatą anomalię, obejmującą rozległe, dodatnie maksimum (3 – 4nT) z przyległym od strony północnej maksimum ujemnym. Jej kształt koresponduje z zarysem kurhanu, toteż potencjalnie odzwierciedla ona pierwotny zasięg nasypu. Dodatkowo, w obrębie wewnętrznej części kopca odnotowano obiekt utworzony z materiału o podwyższonej podatności magnetycznej, także o łukowatym kształcie, lecz tym razem niepokrywający się z zarysem wzniesienia. Mimo to, sygnał ten może oznaczać pewien element wewnętrzny kurhanu, założony przed usypaniem reszty mogiły.

Kolejny kurhan (nr 259) jest zlokalizowany na NW od uprzednio opisanego (ryc. 6.220). Ujawnił on dobrze widoczną, lecz również złożoną strukturę magnetyzacji, składającą się z wielu anomalii. Pas ujemnych wartości (-3 – -4nT), wyznaczający zasięg przestrzenny nasyp, wydaje się posiadać prawie prostokątny zarys, osiągający blisko 20 m średnicy. W ten sposób określona część wewnętrzna uwzględnia siedem anomalii, rozmieszczonych wzdłuż krawędzi kopca i potencjalnie odzwierciedlających elementy konstrukcji kurhanu. Wszystkie z nich odznaczają się stopniem magnetyzacji osiągającym około 3nT, a normalna orientacji dipoli sugeruje magnetyzację indukcyjną. Niemniej jednak, trudno na chwilę obecną wytłumaczyć źródła tych sygnałów. Niemal w centrum kurhanu zarejestrowano pojedynczą anomalię o wysokiej magnetyzacji, składającą się z anormalnie rozmieszczonych dipoli, osiągających w obu przypadkach wartości progowe gradientu. Szczątkowy – termo-remanentny typ magnetyzacji może zostać przypisany temu sygnałowi, lecz jego źródło ma raczej pochodzenie współczesne, niż równoczasowe ze wzniesieniem kurhanu.

Trzecia mogiła (nr 260), widoczna w dolnej części obrazu, została uwzględniona w obrębie dwóch sąsiadujących ze sobą gridów (ryc. 6.220). Przestrzenna struktura magnetyzacji w tym miejscu przypomina tą zaobserwowaną dla kurhanu nr 258, przy czym anomalie wyznaczające nasyp mogiły są wydłużone na osi N – S. Podobnie jak w przytoczonym przypadku, pomiary magnetometryczne ujawniły rozległą, „ósemkowatą” strefę, charakteryzującą się znacznymi i częstymi zmianami gradientu w porównaniu z kontekstem. Także na planie wysokościowym forma kurhanu jest rozciągnięta na S (ryc. 6.219). Na obraz magnetyczny mogiły składają się ujemne wartości osiągające maksimum wzdłuż krawędzi kopca, tworzące tym samym typowy dla kurhanów zarys, podczas gdy centrum zajmują liczne maksima dodatnie. W części środkowej nasypu, wzdłuż ujemnej łuny, można zaobserwować ciąg dodatnich odczytów, korespondujący ze wspomnianym kształtem cyfry „8”, który jest najbardziej wyraźny w sekcji N kurhanu, natomiast w części S staje się mniej czytelny. Dwie omawiane, liniowe anomalie, mogą należeć do jednego obiektu wyznaczającego zasięg przestrzenny kurhanu. Na podstawie zwężenia obu sygnałów blisko 40-metrowej N – S osi sitaki pomiarowej, mogiłę można podzielić na dwie części: N i S.

Sektor S ma w przybliżeniu zarys kolisty, o średnicy około 9 m. W jego centrum zarejestrowano pojedynczą, niewielką anomalię, wynikającą zapewne z magnetyzacji indukcyjnej, o wyraźnym dodatnim maksimum, osiągającym 4 – 5nT. Poza nią można zaobserwować dwa inne sygnały, zlokalizowane w pobliżu południowej krawędzi kurhanu, odzwierciedlające silną magnetyzację szczątkową z anormalnie zorientowanymi dipolami. Można je przypisać przedmiotom raczej żelaznym o współczesnym pochodzeniu, aniżeli strukturalnym elementom mogiły, tak jak w przypadku uprzednio scharakteryzowanej anomalii. Wszystkie one są umiejscowione wewnątrz strefy odznaczającej się obniżonym stopniem magnetyzacji w porównaniu z otoczeniem. Maksymalne wartości są skoncentrowane wzdłuż brzegów kopca, gdzie przebierają formę okręgu. Po jego E oraz W stronie są dodatkowo skumulowane dodatnie odczyty, które mogą pochodzić od dookolnego rowka lub innego obiektu charakteryzującego się podwyższoną podatnością magnetyczną.

Północna część nasypu jest widoczna dzięki dystynktywnemu ciągowi ujemnych wartości, otaczającemu magnetycznie zróżnicowaną sekcję środkową. Sądząc po zasięgu ujemnej anomalii, cały kurhan mierzy ok. 15 m w średnicy wzdłuż osi W – E. Z drugiej strony można zauważyć, że jego północna granica jest mniej czytelna, niż zachodnia, czy wschodnia. Ta pierwsza obfituje w lokalnie pojawiające się maksima, wynikające przypuszczalnie zarówno z indukcyjnej, jak i szczątkowej magnetyzacji, zakłócające owalny kształt ujemnej anomalii. W kierunku południowym zauważyć można znacznych rozmiarów anomalię, składającą się z rozległego dodatniego maksimum, osiągającego poziom 5nT, któremu towarzyszy od strony północnej mniejsze maksimum ujemne. Ta normalna orientacja dipoli, jak i centralna pozycja omawianego sygnału, przemawia za jego antropogenicznym charakterem, najpewniej związanym z wewnętrznym elementem kurhanu, takim jak spalone pozostałości grobu lub inne nagromadzenie materiału o podwyższonej podatności magnetycznej. Dalej w kierunku SW jest zlokalizowane dodatnie maksimum o mniejszych rozmiarach, lecz biorąc pod uwagę jego polaryzację może ono także odzwierciedlać kolejną strukturę wewnętrzną mogiły.

Czwarty kurhan (nr 262), znajdujący się dalej na NW, jest otoczony od S, SW, W oraz NW przez silne sygnały składające się z wyraźnych ujemnych maksimów, którym niekiedy towarzyszą maksima dodatnie, umiejscowione po ich różnych stronach (ryc. 6.220). Siła magnetyzacji oraz orientacja dipoli w tych miejscach sugeruje magnetyzacje szczątkową, rzadko emitowaną przez wewnętrzne elementy kurhanów, aczkolwiek tym razem regularna dystrybucja tych sygnałów koresponduje z zarysem kurhanu (ryc. 6.219), toteż mogą one oznaczać struktury pradziejowe. Anomalie te wynikają najprawdopodobniej z depozycji materiałów bogatych w związki żelaza poddanych termo-magnetyzacji, takich jak np. kamienie z dużą zawartością minerałów ferromagnetycznych, ułożone w formę pierścienia okalającego centrum mogiły. Od E i NE środkowy sekor kopca jest otoczona przez mniej wyraźny ciąg ujemnych wartości, po którego stronie wewnętrznej biegnie podobny pas dodatnich odczytów.

W południowej części nasypu można zauważyć silnie spolaryzowane anomalie wyznaczające przebieg krawędzi kopca w tym miejscu. Jedna z nich jest wydłużona na osi W – E i posiada wyraźne dodatnie maksimum, umiejscowione po północnej stronie ujemnego. Podczas gdy podobne sygnały, jednak z mniej dystynktywnymi dodatnimi maksimami, zostały odnotowane wzdłuż północnej krawędzi kurhanu i potencjalnie wynikają z jego wewnętrznej struktury, południowe anomalie korespondują przestrzennie z wkopem powstałym w wyniku wykopalisk rabunkowych, który zaburzyły stratygrafię mogiły.

Centralny sektor kurhanu jest czytelny głównie dzięki nieregularnie zarysowanej anomalii, składającej się z rozległego dodatniego maksimum, otoczonego od N przez ledwo rozpoznawalne ujemne maksimum. Cała anomalia prawdopodobnie łączy się z SW odcinkiem krawędzi nasypu, co jest widoczne na podstawie obserwacji anormalnie spolaryzowanego sygnału. Ponadto otacza on niewielkie maksimum ujemnej magnetyzacji, które jest rezultatem kolejnego wkopu rabunkowego.

Piąta mogiła (nr 263), usytuowana w linii z poprzednio wzmiankowanymi kurhanami, jest wysunięta dalej w kierunku NW (IV.356). W bliskiej odległości od niej biegnie używana współcześnie droga leśna, manifestująca się pod postacią silnych dipolowych anomalii, rozmieszczonych na osi SW – NE. Anomalie te, zarejestrowane po N i NW stronie nasypu, oraz w obrębie samej mogiły, są najprawdopodobniej emitowane przez przedmioty żelazne oraz cegły – odpady pozostawione przez ludzi na dukcie. Sama droga nie jest dobrze rozróżnialna od otoczenia na obrazie wynikowym, niemniej jednak w rzeczywistości wpłynęła na stan zachowania kurhanu, powodując pewne zniszczenia nasypu. Przebiega ona w kierunku NW i przechodzi po nasypie innej mogiły (nr. 261).

Mogiła nr 263 została wyrózniona dzięki dystynktywnemu okręgowi ujemnych odczytów, szczególnie wyraźnemu w częściach północnej i południowej (ok. -4 – -5nT). Uwidacznia się ona również w innych sektorach, jednak poziom magnetyzacji jest w nich wyraźnie niższy. Najprawdopodobniej jest ona emitowana przez okrężną strukturę, mierzącą około 14 m średnicy i charakteryzującą się obniżoną podatnością magnetyczną, otaczającą wewnętrzną część monumentu.

Omawiana ujemna anomalia zamyka strefę o zróżnicowanej magnetyzacji z dwoma wyraźnymi, dodatnimi maksimami (ok. 5nT) oraz powiązanymi z nimi maksimami ujemnymi (od -2 do -5nT), tworzącymi razem czytelne anomalie. Pierwsza z nich posiada „esowaty” zarys i sygnalizuje wkop rabunkowy, podczas gdy druga, położona dalej na S, nie pokrywa się z żadnym śladem zniszczeń, stąd można ją potraktować jako oznakę struktury wewnętrznej kurhanu. Słabsze anomalie o normalnej orientacji dipoli uchwycono w częściach W i S. Mają one indukowany charakter magnetyzacji, wynikający z depozycji materiału o podwyższonej podatności magnetycznej w porównaniu z glebą tworzącą pozostałe parte nasypu. Wszystkie te sygnały są zlokalizowane blisko siebie, dzięki czemu można sądzić, że reprezentują strukturę grobową z towarzyszącymi jej elementami.

Szósty kurhan (nr. 261) jest umiejscowiony na NE od powyżej scharakteryzowanej mogiły (ryc. 6.220). Prospekcja magnetometryczna objęła swym zasięgiem większą część nasypu, z wyłączeniem najbardziej wysuniętego na E skrawka. Pomimo niewielkiej wysokości, kopiec jest dobrze widoczny na obrazie wynikowym, gdzie istotnie kontrastuje z polem magnetycznym otoczenia. Od N i W jest on wyznaczony przez wąski pas ujemnych wartości (dochodzących do około -2nT), mający raczej nieregularny zarys, nie przypominający okrągłego lub owalnego kształtu kurhanu. Ta charakterystyka może wynikać z obecności drogi leśnej, która przebiega przez N i NW sekcje nasypu, najpewniej zaburzając pierwotną strukturę przestrzenną magnetyzacji. Jej długotrwałe użytkowanie mogło doprowadzić do zniwelowania i przekształcenia nasypu, co odzwierciedla poniekąd model wysokościowy (ryc. 6.219). Jak już wspomniano wcześniej, wzdłuż drogi (widocznej w ramach omawianego kurhanu, jako wąska, niskomagnetyczna anomalia, rozciągająca się z SW na NE) zaobserwowano liczne odpadki, emitujące silne dipolowe sygnały, dostrzegalne również na szczycie mogiły.

W centrum kurhanu, nieco na SE od drogi leśnej, zarejestrowano rozległą, owalną anomalię, wydłużoną na osi W – E, o średnicy około 8 m. Wyraźne dodatnie maksimum jest otoczone łuną ujemnych odczytów, ujawniając w ten sposób normalną polaryzację, pośrednio wskazującą na magnetyzację indukcyjną. Wartości obu maksimów osiągają progowe poziomy gradientu jedynie w paru miejscach, podczas gdy w większości wahają się w okolicach -3 – 3nT. Brak obecności śladów zniszczeń nasypu pozwala interpretować wskazaną anomalię, jako pozostałość wewnętrznej struktury kurhanu. Co więcej, w sektorze S zaobserwować można kilka dodatnich odczytów, które potencjalnie są związane z tym samym elementem konstrukcji wewnętrznej mogiły. Długi ciąg ujemnych odczytów, rozciągający się na osi N – S, jest rezultatem pominięcia pomiarów ze względu na drzewa oraz głęboki wkop uniemożliwiające pokonanie całego transektu.

Około 10 m w kierunkach W i SW od centrum kurhanu wykryto pas terenu o kształcie półksiężyca mający podwyższoną magnetyzację (ok. 2nT). Otacza on prawdopodobnie nasyp kopca nr 261, chociaż pokrywa się także z NE sektorem mogiły nr 263, dlatego też trudno zdecydować, do którego z wymienionych obiektów należy ów sygnał. Najprawdopodobniej jest to efekt magnetyzacji indukcyjnej, spowodowanej przez akumulację materiału o podwyższonej podatności magnetycznej, z kolei jego regularny kształt sugeruje antropogeniczny charakter. Niemniej jednak, interpretacja funkcjonalna tego obiektu, np. jako rowka dookolnego znanego z innych stanowisk, jest wątpliwa z uwagi na brak korespondującego przestrzennie obniżenia terenu na planie wysokościowym (ryc. 6.219). Również izolinie nie pokrywają się z przebiegiem omawianej struktury. Weryfikacja tego zagadnienia musi zostać przeprowadzona przy użyciu innych metod badawczych.

W pobliżu, około 10 m na NW od wyżej opisanego kurhanu, są zlokalizowane dwie dalsze mogiły. Kurhan położony bardziej na S (nr 277) jest obwiedziony wąskim, okrężnym pasem ujemnych wartości (ok. -2 – -3nT), rozmazanym po stronie W, za którym zaczyna się strefa o zróżnicowanym stopniu magnetyzacji, identyfikowana jako nasyp kopca. Wschodnia sekcja krawędzi mogiły nie została zobrazowana ze względu na zasięg płaszczyzny pomiarowej.

W północnej części kurhanu zarejestrowano w przybliżeniu kwadratową anomalię, składającą się z ujemnych odczytów, dochodzących do około -4nT. Jest ona położona w obrębie strefy dodatnio-magnetycznej, co powoduje istotny kontrast pomiędzy nimi. Ujemne maksimum najprawdopodobniej wynika z obecności wkopu rabunkowego w tym miejscu, podczas gdy dodatnie, pokrywające się zarysem z przebiegiem krawędzi kurhanu, reprezentuje niezniszczoną część. Ciąg ujemnych wartości, pojawiający się nieopodal anomalii związanej z wkopem, jest rezultatem pominięcia pewnych pomiarów, w celu uniknięcia drzew porastających nasyp.

Bardziej dystynktywne sygnały są wyróżnialne nieznacznie na S od poprzednio scharakteryzowanych anomalii, gdzie pokrywają się one ze szczytem nasypu. Najbardziej wyraźne wśród nich jest trójkątne, dodatnie maksimum magnetyzacji, osiągające wartość 5nT. Sąsiaduje z nim niewielkie ujemne maksimum, usytuowane po stronie SE. Wzdłuż południowej krawędzi kurhanu rozproszone są punktowe anomalie o dodatnim poziomie magnetyzacji, ciągnące się równolegle do ujemnej anomalii opasającej kurhan. Wydaje się słuszne, by potraktować je jako rezultat depozycji materiału o podwyższonej podatności magnetycznej w wyższych partiach nasypu, co może potencjalnie wskazywać na wewnętrzne struktury powiązane z pochówkiem.

Mogiła sąsiadująca z powyżej scharakteryzowaną od NE (no. 276) jest dobrze widoczna za sprawą czytelnego pierścienia ujemnych wartości, okrążającego wewnętrzną część nasypu, wewnątrz której odnotowano rozległe, dodatnie maksimum magnetyzacji (ryc. 6.220). Pierwsza z wymienionych anomalii pozwala na w miarę dokładne określenie zasięgu przestrzennego kopca, jako że pokrywa się z izohipsami widocznymi na planie wysokościowym (ryc. 6.219). Po jej wewnętrznej stronie biegnie zbliżony kształtem pas dodatnich odczytów, toteż oba sygnały mogą być interpretowane jako pozostałość struktury złożonej z materiału o podwyższonej podatności magnetycznej, celowo zdeponowanego w postaci pierścienia/rowu okalającego mogiłę. Wewnątrz przestrzeni zamkniętej przez wspomnianą anomalię zostały zarejestrowane łukowate w kształcie ciągi dodatnich wartości, które rozdzielają nasyp na bardziej peryferyjne sektory z jednej strony oraz część centralną z drugiej (w pobliżu szczytu kopca). Przypuszczalnie jest to rezultat intencjonalnej konstrukcji, jednak należy również rozważyć jej ewentualne pochodzenie postdepozycyjne (np. wynikające z obecnej pokrywy roślinnej kurhanu lub aktywności zwierząt).

Bardziej interesująca jest wyróżniona wcześniej anomalia, o kształcie nieregularnego owalu, składająca się z rozległego dodatniego maksimum (realne wartości magnetyzacji w tym miejscu sięgały 20nT) oraz dużo mniejszego ujemnego, przylegającego od strony N do tego pierwszego, ujawniającego normalną polaryzację. Całość posiada średnicę około 7 m, czyniąc ją największym sygnałem tego typu na całym cmentarzysku. Wydaje się słuszne, by rozpatrywać go jako pozostałość wewnętrznego elementu konstrukcji kurhanu, np. spalonej struktury nakrywającej pochówek.

W pobliżu NW granicy badanego areału uchwycono kolejny kurhan (nr 279), tym razem o mniej czytelnej krawędzi. Wyłania się on z pola magnetycznego kontekstu jako koncentracja rozsianych ujemnych oraz dodatnich maksimów, które nie tworzą razem regularnego układu (ryc. 6.220).

Zarys ujemnej anomalii, która w poprzednich przypadkach pomogła ustalić zakresy przestrzenne nasypów, jest w tym miejscu niewidoczny, z wyjątkiem odcinków N i S. Chociaż wartości magnetyzacji są tu zbliżone do 0nT, ich rozmieszczenie nie zawsze koresponduje z przebiegiem izohips widocznych na planie wysokościowym (ryc. 6.219). W większości są one ujemnymi maksimami nieformującymi razem ciągu biegnącego wzdłuż krawędzi kurhanu. Podobne sygnały mogą być wyróżnione w pozostałych sekcjach mogiły, lecz są tam zdecydowanie mnie wyraźne.

Największa koncentracja dodatnich odczytów jest zauważalna w południowym sektorze nasypu. Towarzyszą im ujemne maksima, lecz nie odzwierciedlają one struktur o regularnym zarysie i rzadko przekraczają poziom 3nT. Konsekwentnie można powiedzieć, że są one emitowane przez luźno zdeponowane nawarstwienia materiału o podwyższonej podatności magnetycznej, zmieszanego z glebą o słabych właściwościach magnetycznych, stanowiącej większą część nasypu. Warto zwrócić uwagę na „esowato” ukształtowaną anomalię w centrum oraz owalny sygnał w części zachodniej, w obu przypadkach emitujące wysokie wartości gradientu (około 4nT). Mogą one odzwierciedlać wewnętrzne obiekty związane z konstrukcją kurhanu, jednak nieregularność ich zarysów nie pozwala na bardziej szczegółową interpretację. Z drugiej strony, wskazane anomalie mogą być także produktem czynników postdepozycyjnych, a także wynikać z obecności roślinności na nasypie czy aktywności zwierząt.

W ramach kurhanu rozpoznane jeszcze trzy anormalnie spolaryzowane anomalie, wśród których pierwsza jest zlokalizowana w części W, zaś dwie pozostałe z sekcji S. Przewyższają one inne sygnały z okolicy pod względem intensywności magnetyzacji, natomiast orientacja dipoli nakazuje traktować je jako efekt magnetyzacji szczątkowej. Choć ich źródła mogą być związane z oryginalną konstrukcją kurhanu, nie powinno się wykluczać bardziej współczesnego pochodzenia.

Ostatni z kurhanów (nr 275) należących do 1 grupy, który został uwzględniony w prospekcji, jest zlokalizowany w NE narożniku płaszczyzny pomiarowej. Podobnie do poprzednio omówionej mogiły, obiekt ten nie ma wyraźnie zaznaczonej ujemnej anomalii oznaczającej jego kontur. Również anomalie emitowane w miejscu, gdzie plan wysokościowy wskazuje na wzniesienie interpretowane jako nasyp, nie tworzą regularnego układu. Również z powodu ograniczeń płaszczyzny pomiarowej nie było możliwe uchwycenie mogiły w całości na obrazie wynikowym.

W obrębie nasypu, widocznego jako koncentracja ujemnych maksimów otoczonych mniej wyraźnymi odczytami dodatnimi, zarejestrowano cztery anomalie dipolowe o zróżnicowanej orientacji. Są one rozmieszczone w linii rozciągającej się z S na N. Niektóre z nich charakteryzują się realnymi wartościami magnetyzacji sięgającymi -20 – 28nT, tym samym wskazując na magnetyzację szczątkową. Z tego względu powinno się je raczej traktować jako odzwierciedlenie współczesnych przedmiotów metalowych.

Inna anomalia, na którą warto zwrócić uwagę, jest usytuowana w centrum nasypu, w pobliżu szczytu. Przypomina ona pięć bezpośrednio sąsiadujących ze sobą, niewielkich, dodatnich maksimów (ok. 3 – 4nT), które razem tworzą częściowo prostokątny zarys. Spośród wszystkich sygnałów zarejestrowanych na obszarze omawianej mogiły właśnie te są najprawdopodobniej reprezentacją obiektu wewnętrznego potencjalnie związanego z pochówkiem.

Obszar wykarczowany

Druga płaszczyzna pomiarowa została ulokowana na niedawno wykarczowanej części stanowiska koło wsi Miłowanie, a od poprzednio opisanej grupy kurhanów oddziela ją dystans kilkuset metrów. Obejmuje ona III grupę mogił występującą w ramach cmentarzyska. Dzięki wycince drzew prospekcja mogła być prowadzona efektywniej w krótszym czasie. Pewne przeszkody tworzyły w tym miejscu wykroty drzewne, jary oraz zapadliska terenu. Operatorowi magnetometru podejście utrudniały także same nasypy większych mogił o stromych zboczach.

Innymi czynnikami, które wpłynęły na wyniki pomiarów, były często występujące przedmioty z metalu, takie jak narzędzia oraz odpady pozostawione przez drwali, jak również fragmenty maszyn użytych do karczunku. Wszystkie one emitują silne sygnały magnetyzacji szczątkowej, łatwo wychwytywane przez magnetometr. Są one udokumentowane na obrazie wynikowym, niekiedy tworząc poważne zakłócenia pola magnetycznego, a przez intensywność oraz skalę przestrzenną anomalii utrudniają identyfikację mających słabszą magnetyzację reliktów pradziejowych związanych z cmentarzyskiem. W celu przynajmniej częściowego uniknięcia tych problemów zespół archeologów starał się oczyścić powierzchnie gridów z wszelkich widocznych gołym okiem elementów metalowych.

Pozostałe pochodzące z ostatniego czasu ślady aktywności ludzkiej na stanowisku to ślady ognisk. Zachodzące podczas spalania reakcje chemiczne prowadzą do zwiększenia podatności magnetycznej znajdującej się w pobliżu gleby. Tego typu pozostałości mogą emitować anomalie pola magnetycznego nierozróżnialne od tych, które mają pradziejowe źródła. Wreszcie przez południową część badanego areału przebiega droga leśna użytkowana przez ciężarówki do wywozu drewna, która ciągnie się przez niemal wszystkie gridy z S na N.

Jak już wspomniano wcześniej, cały wykarczowany obszar obejmuje dwie koncentracje kurhanów, na które nałożono dwie niezależne koncentracje kopców: (a) południową i (b) północną.

W przypadku pierwszych przebadanych gridów należących do części południowej, które widoczne są w SW narożniku obrazu wynikowego (ryc. 6.221), koncentracja ściętego drewna nie pozwoliła na rozpoczęcie pomiarów od pierwszych transektów z uwagi na dużą ilość ściętego drewna. Konsekwentnie zdecydowano się pominąć pierwszych dziewięć profili pomiarowych, począwszy od strony zachodniej. Te same powody wymusiły opuszczenie trzech ostatnich transektów w gridzie usytuowanym w SE narożniku obrazu (ryc. 6.221).

Rycina 6.221: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych południowej części III grupy kurhanów (nr 296-299) na stanowisku Miłowanie (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20 × 20 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5m; realne wartości gradientu pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych południowej części III grupy kurhanów (nr 296-299) na stanowisku Miłowanie z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

a. Część południowa

W skład południowej części III grupy kurhanów wchodzą trzy nasypy, wciąż widoczne w terenie i usytuowane w linii rozciągającej się w przybliżeniu z SW na NE (ryc. 6.221). Wszystkie uwzględnione kurhany ujawniły dystynktywne struktury magnetyzacji manifestujące się na tle pola magnetycznego emitowanego przez kontekst. To ostatnie charakteryzuje się niską podatnością magnetyczną z odczytami oscylującymi w okolicach -1 – 1nT. Ze względu na tę cechę wszystkie kurhany są łatwo wyróżnialne na obrazie wynikowym (ryc. 6.221).

Rozpoczynając opis obrazu wynikowego od jego południowej części, warto zwrócić uwagę na rozległą koncentrację anomalii, rozciągającą się z W na E i korespondującą przestrzennie z nasypem kurhanu nr 299 (ryc. 6.221; ryc. 6.219). Zasięg przestrzenny nasypu może zostać wyznaczony na podstawie owalnego w zarysie pasa ujemnych odczytów, najlepiej widocznego po południowej i północnej stronie. Przebieg tej anomalii jest równoległy do izohips, niemniej jednak jej najbardziej zachodni odcinek nie został udokumentowany ze względu na wspomniane wcześniej pominięcie pewnych profili pomiarowych. Można przypuszczać, że nasyp ma około 30 m średnicy wzdłuż osi W – E oraz odpowiednio 20 m na osi N – S. Te niezwykle duże rozmiary skłaniają do rozpatrzenia charakteru samego kurhanu: Czy jest to pojedynczy obiekt celowo wzniesiony w tej formie, czy też w rzeczywistości nasyp przykrywa dwie sąsiadujące bezpośrednio ze sobą, lecz niezależne mogiły, które na skutek działania czynników postdepozycyjnych stały się nierozróżnialne? Poruszany problem pojawił się już w kontekście dwóch badanych cmentarzysk: w Bukiwnej oraz Podgrodziu, gdzie podobne struktury były roboczo nazywane „podwójnymi kurhanami”. Brak dwóch naprzeciwległych wierzchołków czyni mogiłę nr 299 bardziej podobną do kurhan nr 122 z drugiego z wymienionych stanowisk. Niemniej jednak, w świetle coraz częstszego pojawiania się obiektów grobowych tego typu, być może właściwa jest pierwsza z wysuniętych hipotez.

Aby zweryfikować założenia dotyczące genezy tego obiektu, nie wystarcza wgląd w strukturę wewnętrzną nasypu wyłącznie za pomocą prospekcji magnetometrycznej. Wewnętrzna część, otoczona przez wyróżnioną wcześniej „pierścieniowatą” anomalię, jest pełna punktowych sygnałów kontrastujących z polem magnetycznym otoczenia. Trudno jest uniknąć wrażenia, że odczyty dodatnie koncentrują się głównie w sekcji W – może to świadczyć o istnieniu dwóch różnych obiektów sepulkralnych. Ponadto, ta akumulacja sygnałów pokrywa się z maksymalnym wyniesieniem nasypu. Poza tymi lokalnie występującymi maksimami nie ma innych dystynktywnych anomalii, które można by zinterpretować jako granicę lub strukturę dzielącą nasyp na dwie części. Wytłumaczenie tej kwestii musi poczekać do momentu zgromadzenia większej ilości danych na temat stratygrafii i wewnętrznej budowy kopca.

Bardziej szczegółowe rozpatrzenie anomalii w zachodniej sekcji mogiły pozwala wyróżnić potencjalnie obiekt, tudzież pozostałości elementów konstrukcyjnych należących do pierwotnej struktury wewnętrznej. Dodatnie maksima obecne w tej części obrazu mają głównie „księżycowaty” lub owalny zarys oraz osiągają wartości rzędu 5nT. Przylegają do nich ledwo rozpoznawalne ujemne maksima, przede wszystkim pojawiające się na N od tych pierwszych. Zobrazowane anomalie nie tworzą żadnej regularnej struktury, ale są rozproszone wokół intensywnego, ujemnego maksimum magnetyzacji, usytuowanego przy najwyższym punkcie nasypu. Poprawna charakterystyka rezultatów jest utrudniona przez częste silnie dipolowe sygnały, szczególnie odznaczające się wzdłuż S krawędzi kurhanu. Anormalna polaryzacja najpewniej ujawnia współczesne pochodzenie ich źródeł (najprawdopodobniej przedmiotów z żelaza).

Dalej na E od omówionej koncentracji anomalii są obecne inne wskazania podwyższonej podatności magnetycznej obiektów zagrzebanych pod powierzchnią ziemi. Możliwe jest wyróżnienie dwóch „zygzakowatych” oraz krzyżujących się pasm dodatnich odczytów, wykazujących wartości magnetyzacji w okolicach 3 – 4nT. Ich przedłużenia są widoczne w N i E sekcjach kurhanu, przy czym to drugie zakończone jest rozległym, dodatnim maksimum o kształcie owalnym. Brak intensywnego, ujemnego maksimum pozwala traktować ten sygnał jako efekt magnetyzacji indukcyjnej, emitowany przez nawarstwienie materiału o podwyższonej podatności magnetycznej, potencjalnie związane z wewnętrzną strukturą mogiły. Z drugiej strony wydaje się, że obiekt o dużych rozmiarach we wschodniej części jest bardzo odległy od szczytu kurhanu, toteż może reprezentować drugorzędny pochówek (co jest szczególnie prawdopodobne, jeżeli wschodni sektor nasypu jest w rzeczywistości oddzielnym kurhanem), lub pozostałość jeszcze innego wydarzenia.

Wzdłuż północnej krawędzi nasypu zlokalizowano dwie silnie spolaryzowane anomalie o normalnej orientacji dipoli, osiągające progowe wartości gradientu, jednakże mają one odmienny zasięg przestrzenny. Obie najprawdopodobniej wynikają z termoremanentnej magnetyzacji, chociaż trudno jest zidentyfikować ich źródła. Z jednej strony są one umiejscowione w granicach kurhanu. Z drugiej ich intensywnie dipolowe struktury oraz wartości magnetyzacji mają niewiele analogii wśród obiektów archeologicznych wykrywanych wewnątrz mogił. Ich właściwa interpretacja wymaga użycia innych metod badawczych. Należy również mieć na uwadze informacje o ogniskach oraz rozrzuconych lub zakopanych na badanym areale odpadkach.

Na N od uprzednio opisanego nasypu zlokalizowany jest podobny obiekt, lecz silnie zaburzony przez czynniki postdepozycyjne, które najprawdopodobniej doprowadziły do zniekształcenia jego pierwotnej formy. Na obrazie wynikowym uchwycono dwie blisko położone koncentracje anomalii, zdominowane przez dodatnie odczyty i oddzielone od siebie przez jednolity pas dużo niższych wartości gradientu około -2nT (ryc. 6.221). W terenie miejsca zajęte przez te anomalie mają formę pojedynczego wzniesienia, wydłużonego na osi W – E, przeciętego w poprzek przez drogę gruntową, używaną do transportu ściętego drewna. Ocena modelu wysokościowego utworzonego dla tej części stanowiska daje bardziej szczegółowy ogląd zmian wysokości pomiędzy kurhanami a ich otoczeniem (ryc. 6.219). Można zauważyć dwa sąsiadujące ze sobą szczyty, pokrywające się z koncentracjami dodatnich odczytów, połączone niższymi warstwami nasypu. Ponownie stoimy przed pytaniem: czy ta forma terenowa powinna być rozpatrywana jako „podwójny kurhan”, w tym wypadku bardziej przypominający przypadek znany z cmentarzysk w Bukównej, czy też w rzeczywistości są to dwie blisko siebie wzniesione, lecz niezależne mogiły?

Chociaż model wysokościowy jest bardzo pomocny podczas prób rozróżniania dwóch domniemanych kurhanów, należy zdać sobie sprawę, że wspomniana droga mogła znacząco zmienić pierwotny stan nasypu, tym samym wpływając na nasz sposób jego postrzegania. Jeżeli założy się, że mamy do czynienia z pojedynczym obiektem, zbliżonym do grobowca z południowej części badanego obszaru, to można będzie przyjąć koncepcję, że długotrwałe użytkowanie drogi doprowadziło do zniwelowania środkowej sekcji nasypu, tworząc wrażenie istnienia dwóch oddzielnych wzniesień. Co więcej, uprzednio obecne w tym miejscu obiekty wytwarzające anomalie mogły zostać w ten sposób zniszczone, tracąc tym samym właściwości magnetyczne. Z drugiej strony, jeżeli są to rzeczywiście dwie niezależne mogiły (oznaczone na planie wysokościowym numerami 297 – zachodnia i 298 – wschodnia), to w tym wypadku droga ma jedynie drugorzędne znaczenie dla niniejszych rozważań.

Przechodząc do opisu anomalii pola magnetycznego, zauważyć można trzy nieregularne, dodatnie sygnały o wartościach wahających się pomiędzy 3 a 5nT, umiejscowione w zachodniej części nasypu. Są one otoczone przez strefę obniżonej magnetyzacji, oscylującą między -1 a 2nT. Tą ostatnią z kolei okala ciąg ujemnych odczytów, najmniej czytelny po NW stronie nasypu, który przebiega równolegle do izohips (ryc. 6.219). Trzy wspomniane, dodatnie maksima są prawdopodobnie efektem magnetyzacji indukcyjnej, a regularność rozmieszczenia w obrębie szczytu wzniesienia wskazuje na ich antropogeniczny charakter, prawdopodobnie związany z konstrukcją kurhanu.

Dokładnie na E od omówionej koncentracji anomalii przechodzi droga gruntowa, wyróżniona na podstawie szerokiego na 5 do 10 m pasa ujemnych odczytów, rozdzielającego wierzchołki i korespondujące z nimi sygnały. W ramach przestrzeni zajętej przez ten dukt zarejestrowano silną, dipolową anomalię o maksimach sięgających wartości progowych gradientu. Intensywność magnetyzacji w tym miejscu oraz regularność dipoli sugeruje, że jest ona emitowana przez współczesny przedmiot żelazny, zapewne pozostawiony tam podczas przewozu drewna.

Druga koncentracja anomalii, zlokalizowana po drugiej stronie drogi i korespondująca przestrzennie z drugim wierzchołkiem (kurhan nr 298), charakteryzuje się bardziej złożonym układem rozmieszczenia anomalii (ryc. 6.221). Trudno jest określić zasięg nasypu mogiły, gdyż zazwyczaj obecny, okrężny ciąg ujemnych wartości jest mniej widoczny w tym przypadku. Tak więc, w celu ustalenia zarysu oraz rozmiarów mogiły, należy korzystać wyłącznie z planu wysokościowego (ryc. 6.219). Centrum wzniesienia ujawnia podwyższoną podatność magnetyczną, z wartościami gradientu dochodzącymi do 4nT. Dodatnie odczyty układają się w „zygzakowate” linie, oddzielone skrawkami terenu o niższym stopniu magnetyzacji, chociaż nie tworzą one razem żadnego regularnego układu. Niemniej jednak, potencjalnie są one związane z wewnętrznymi strukturami pozostałymi po pochówku.

Trzeci kurhan (nr 296) widoczny w ramach dyskutowanej płaszczyzny pomiarowej jest zlokalizowany przy jej północnej granicy (ryc. 6.221). Nasyp mogiły dobrze zaznacza się na planie wysokościowym (ryc. 6.219), podczas gdy na obrazie wynikowym magnetometrii ukazuje się jako nieregularna strefa o podwyższonej podatności magnetycznej względem kontekstu. Od S, E i N jest on być otoczony łuną ujemnych wartości (ok. -2 – -3nT), jakkolwiek kontynuacja tej anomalii w kierunku W nie została uchwycona na obrazie ze względu na ograniczenia sitaki pomiarowej.

Wewnątrz tak delimitowanej strefy zarejestrowano kilka raczej niewielkich i nieregularnych, zarówno dodatnich, jak i ujemnych maksimów, otoczonych przez podwyższone wartości gradientu. Ogółem można zasugerować, że nasyp kurhanu usypano z materiału ziemnego o pewnej podatności magnetycznej, ujawniające liczne oznaki magnetyzacji indukcyjnej. Interesujące jest czy właściwości te wynikają jedynie z naturalnych procesów, czy też przyczyniły się do tego również czynniki antropogeniczne, mające swe źródło w konstrukcji mogiły? W chwili obecne trudno jest wyróżnić jakikolwiek regularny układ anomalii, który można by interpretować jako element struktury wewnętrznej kurhanu.

b. Część północna

Północna część III grupy kurhanów składa się z trzech obiektów przypuszczalnie o pradziejowym proweniencji. W celu uwydatnienia zmian gradientu pola magnetycznego ilustrujących kurhany, zdecydowano się skompresować rzeczywiste wartości pomiarów w skali szarości do zakresu -3 – 3nT (ryc. 6.222). Pomimo tego zabiegu nasypy mogił wciąż nie manifestują się w czytelny sposób na tle pola magnetycznego otoczenia.

Rycina 6.222: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych północnej części III grupy kurhanów (nr 294, 295 i 295A) na stanowisku Miłowanie (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20 × 20 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości gradientu pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -3 – +3nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych północnej części III grupy kurhanów (nr 294, 295 i 295A) na stanowisku Miłowanie z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

Pierwszy kurhan (nr 295), widziany na planie wysokościowym w postaci niskiego wzniesienia z izoliniami wygiętymi w formę podkowy (ryc. 6.219) na obrazie wynikowym magnetometrii jest zlokalizowany w jego południowej sekcji (ryc. 6.222). Chociaż gradient pola magnetycznego jest zróżnicowany w tym miejscu jedynie w ograniczonym stopniu, sam kopiec jest wyróżnialny dzięki półkolistemu ciągowi ujemnych odczytów, za którym biegnie podobnie ukształtowany, dodatni sygnał. Obie anomalie ukazują poziom magnetyzacji nieznacznie przekraczający 0nT. Druga z nich jest najbardziej wyraźna w częściach S, E i N, podczas gdy jej W odcinek jest niemal całkowicie nieczytelny. W centrum tak ograniczonej, kolistej przestrzeni zarejestrowano anomalię przypominającą w zarysie falę, składającą się z rozległego ujemnego maksimum, umiejscowionego po północnej stronie dodatniego. Sygnał ten ma prawdopodobnie przedłużenie w kierunku SW, gdzie ostatecznie przechodzi w okrężny pas ujemnych wartości wytyczający zasięg przestrzenny mogiły. W świetle ich regularności w rozmieszczeniu oraz indukcyjnego typu magnetyzacji, wydaje się oba te sygnały można uznać za reprezentacje wewnętrznych struktur kurhanu. Identyfikacja ich źródeł wymaga jednak bardziej szczegółowych badań.

Ponadto, na południe od „falistej” anomalii, odnotowano ujemne maksimum o owalnym zarysie, które przypuszczalnie odzwierciedla naruszenie nasypu, tj. wkop rabunkowy. Inny sygnał wynikający z niedawnej aktywności ludzkiej na powierzchni kopca, jest zauważalny na W od centralnej anomalii i posiada formę dwóch identycznych, przylegających do siebie maksimów. Jest to najpewniej efekt magnetyzacji szczątkowej, emitowanej przez fragment żelaza pozostawiony tam przez pracowników leśnych.

Na E od poprzednio opisanego kurhanu jest zlokalizowana kolejna, silnie zniwelowana mogiła (nr 295A) (ryc. 6.222). Jej zakres przestrzenny, widziany poprzez zmiany gradientu pola magnetycznego, może zostać wyznaczony jedynie w odniesieniu do części północnej, gdzie „łukowaty” pas dodatnich wartości (ok. 1nT) wyłania się ze słabiej magnetycznego otoczenia (wartości przeważnie poniżej 0nT). Ta struktura przestrzenna magnetyzacji rzadko pojawia się w kontekście badanych mogił, w porównaniu z częściej obserwowaną okrężną, ujemną anomalią wytyczającą krawędzi nasypu. Może ona sugerować celowe założenie elementu konstrukcyjnego w typie rowka dookolnego, w późniejszych czasach wypełnionego materiałem o podwyższonej podatności magnetycznej. Niemniej jednak, struktura ta jest w omawianym przypadku niekompletna, jako że nie posiada kontynuacji w kierunku południowym, ani nie odpowiada przebiegiem izohipsom na modelu wysokościowym (ryc. 6.219). Dlatego też właściwa klasyfikacja źródła tej anomalii nie może zostać przeprowadzona.

Rezultaty pomiarów uzyskane po wewnętrznej stronie scharakteryzowanej powyżej struktury nie różnią się znacząco od kontekstu mogiły, wyjąwszy długi na około 15 m i szeroki na kilka metrów pas maksymalnie ujemnych odczytów, rozciągający się w przybliżeniu z SW na NE. Anomalia ta może być zidentyfikowana jako wkop przecinający nasyp, pozostawiony po wykopaliskach rabunkowych. Sąsiadują z nim punktowo pojawiające się dodatnie maksima, szczególnie wyraźne oraz rozległe po jego SW stronie. Mogą one wynikać z depozycji w tych miejscach materiału wybranego w trakcie wykopalisk z wnętrza nasypu, bogatego w związki żelaza, odpowiedzialne za wzrost podatności magnetycznej. Z drugiej strony istnieje szansa, że przynajmniej część pierwotnych struktur pod płaszczem ziemnym mogiły pozostało nietkniętych i wciąż są one wykrywalne ze względu na swoje właściwości magnetyczne. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na dużo mniejsze, lecz podobnie intensywne, dodatnie maksimum obecne w zachodniej części kurhan, z dala od wkopu. Inne sygnały zarejestrowane po zachodniej stronie wkopu mają kształt liniowy, biegnący z N na S, niepokrywający się z przebiegiem tego pierwszego. Sygnał znajdujący się bardziej północny koresponduje przestrzennie z centrum mogiły, określonym na podstawie średnicy „łukowatej” anomalii, i jest otoczony od N oraz W przez ujemne maksima, które razem tworzą owalną, dipolową anomalię. Powyższe spostrzeżenia powinno się ocenić przy użyciu innych metod badawczych, w celu określenia rzeczywistej skali zniszczeń wyrządzonych przez uprzednie wykopaliska oraz źródeł zarejestrowanych anomalii.

Trzeci kurhan uchwycony w ramach omawianej płaszczyzny pomiarowej (nr 294) jest usytuowany w NW narożniku obrazu wynikowego (ryc. 6.222). Mogiła ta na planie wysokościowym jest widoczna dzięki „podkowiasto” zarysowanym izoliniom, obrazującym niewielkie wzniesienie terenu (ryc. 6.219). Jej zasięg przestrzenny w najlepszym przypadku może zostać wyznaczony na bazie „łukowatej” anomalii o obniżonych wartościach magnetyzacji (dochodzących do -3nT), okrążającej centrum nasypu od strony W, N i E. Kontur tej ostatniej pokrywa się z przebiegiem izohips. Po jej wewnętrznej stronie zarejestrowano równolegle rozłożone dodatnie odczyty (ok. 2nT), które razem z ujemnymi maksimami wskazują na normalną polaryzację, podczas gdy wartości gradientu sugerują magnetyzację indukcyjną. Południowy sektor nasypu nie zawiera tak wyraźnych struktur, jakkolwiek kontynuacja ciągu ujemnych wartości jest dostrzegalna także tam, w formie szerokiej, „półksiężycowatej” strefy.

Pośrodku w ten sposób zarysowanej przestrzeni jest wyróżnialna pojedyncza, rozległa anomalia, o poziomie magnetyzacji dochodzącym do 3nT, otoczona przez pomniejsze, dodatnie maksima. Jej centralne położenie oraz brak wyraźnego maksimum ujemnego, wskazują na indukcyjny typ magnetyzacji i potencjalnie przemawiają za antropogenicznym charakterem generującego ją źródła. Przykładowo może to być grób o spalonej drewnianej konstrukcji, tym samym odznaczający się podwyższoną podatnością magnetyczną.

Pobliskie dodatnie sygnały przypuszczalnie odzwierciedlają inne obiekty lub elementy konstrukcyjne, złożone z podobnego budulca. Są dużo mniejsze i mają mniej regularny kształt. Spośród nich najbardziej manifestują się dwie podłużne anomalie (ok. 2 – 3nT), zlokalizowane na zachód od centrum kopca i biegnące równolegle do siebie wzdłuż osi NW – SE. Są odseparowane od siebie przez dystynktywne, ujemne maksimum o owalnym konturze (sięgające -3nT). Być może wszystkie te sygnały są emitowane przez pojedynczy obiekt, poddany termomagnetyzacji w efekcie spalenia. Podobnie zarysowany, lecz już mniej dodatni magnetycznie (ok. 2nT) sygnał, został zarejestrowany na NE od środka kurhanu, gdzie towarzyszy mu analogicznie rozłożony pas ujemnych odczytów. Ogółem omawiana mogiła ma złożoną konstrukcję wewnętrzną, wytwarzającą liczne i silnie kontrastujące z otoczeniem anomalie.

Jedyna anomalia, dla której współczesne pochodzenie może zostać wykazane ze sporym prawdopodobieństwem, jest usytuowana w sekcji SE nasypu i składa się z jednakowo zarysowanych i zbliżonych rozmiarami maksimów, zorientowanych wzdłuż osi N – S. Potencjalnie jest ona emitowana przez przedmiot o dużej zawartości tlenków żelaza, przypadkowo pozostawiony w tym miejscu.

Pole orne

Jak już wspomniano wcześniej, ostatnia przebadana płaszczyzna pomiarowa składała się zaledwie z pojedynczego grida o wymiarach 20 × 20 m (ryc. 6.223). Na tym obszarze, położonym kilkaset metrów od współcześnie użytkowanego cmentarza, przynależącego do wsi Miłowanie, dwa kopce, zinterpretowane jako pradziejowe kurhany, zostały wykryte w toku rekonesansu terenowego. Grid pomiarowy został umiejscowiony tak, aby obejmować oba obiekty. Zobrazowanie zebranych danych nie pozwala na wyróżnienie jakichkolwiek anomalii pola magnetycznego, potencjalnie emitowanych przez kurhany, bądź struktury umiejscowione pod ich nasypami. Cały obraz jest pokryty przez silnie spolaryzowane anomalie o dipolach osiągających progowe wartości gradientu, które najprawdopodobniej wynikają z niedawnych prac rolnych. Przypuszczalnie, te sygnały o współczesnym pochodzeniu przykryły anomalie emitowane przez relikty pradziejowe.

Rycina 6.223: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych na polu ornym w pobliżu wsi Miłowanie (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20 × 20 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości gradient pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -10 – +15nT)

---

4. Autorką opracowania wyników badan magnetometrycznych części grup II i III kurhanów w Bukównej jest dr K.M. Bondar↩

5. Korespondencja przechowywana w Archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Serdecznie dziękujemy Panu dr. Jackowi Górskiemu za udostępnienie dokumentacji i przedwojennych materiałów z badań w Bukównej.↩

6. Maszynopis przechowywany w Archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie.↩

7. Szczegółowy plan z naniesionymi kurhanami zaginął.↩

8. W poszerzonym sprawozdaniu J. Bryk pisze o 49 kopcach.↩

9. Faktycznie układy te pierwszy opisał W. Komornicki w liście do J. Bryka z 15.12.1931 r.↩

10. Tadeusz Sulimirski przygotowywał do publikacji monografię kultury komarowskiej, której maszynopis zaginął podczas wojny (Sulimirski 1968). Przywoływana w tekście praca zawiera nieliczne zachowane notatki autora dotyczące Bukównej.↩

11. Mimo wstępnych deklaracji Jan Bryk nie kontynuował badań na cmentarzysku w Bukównej. Został on wybrany w 1933 r. na burmistrza Kamionki Strumiłowej (Sytnik 2012).↩

12. Składamy serdeczne podziękowania dyrektorowi Oddziału Archeologii Instytutu Ukrainoznawstwa im. I. Krypjakieviča w Lwowie, prof. dr hab. Aleksandrowi Sytnikowi, za zgodę na wykorzystanie dziennika z badań M. Smiški w roku 1937.↩

13. Plany kurhanów rozpoznanych wykopaliskowo przez J. Bryka nie zachowały się. Oba jego sprawozdania z badań różnią się nie tylko stopniem szczegółowości opisu, ale także danymi dotyczącymi odkrytych materiałów. Dodatkowy zamęt wprowadziły nowe sygnatury i lokalizacje naczyń, wprowadzone w artykule R. Rogozińskiej (1959), oraz różne metryczki znajdujące się w pojemnikach (niekiedy cztery odmienne!). Błędy te częściowo skorygował T. Sulimirski (1968: 149-150). Według niego w kurhanie 3/1931 znajdowało się dziewięć „grobów”. W celu ujednolicenia nomenklatury w niniejszej pracy zmieniono numerację kurhanów z rzymskiej na arabską, nawiązując do późniejszych badań.↩

14. Wykorzystując wyniki współczesnych badań (Makarowicz, Lysenko, Kočkin 2013; 2014), można sądzić, że były to konstrukcje kamienne lub kamienno-drewniane w typie „kenotafów”, odkryte w kurhanach 1/I/2010, 2/I/2010, 2012 i 7/I/2014.↩

15. Tekst w tym miejscu sprawozdania jest niejasny („20 m w stronę południowo zachodnią licząc od obwodów kurhanów” – Bryk 1932a: 2).↩

16. Dwie wersje wymiarów z obu przywoływanych sprawozdań. Przed nawiasem – Bryk (1932), po nawiasie – Bryk (1932a). Chodzi zapewne o m2.↩

17. Por. przypis 12. T. Sulimirski oblicza średnicę paleniska na ponad 4 m (Sulimirski 1968: 149).↩

18. Autor pisze o calcu, jednak z dalszej charakterystyki wynika, że chodzi o dawny poziom, czyli próchnicę pierwotną.↩

19. Por. przypis 12.↩

20. Nr 14 wg Bryk 1932: 22.↩

21. Nr 16 wg Bryk 1932: 22.↩

22. R. Rogozińska (1959: 103) a za nią T. Sulimirski (1968: 149) mówią o młodych koniach.↩

23. Nr 17 wg Bryk 1932: 22.↩

24. Markian Smiško, Ukraniec z pochodzenia, napisał dziennik badań po polsku, stąd zachowano polską pisownię jego nazwiska.↩

25. Opisy kurhanów wg dziennika M. Śmiszki.↩

26. W opisie niektórych kurhanów jako calec kwalifikowano warstwę próchnicy pierwotnej.↩

27. Różnica w wielkości średnicy w dzienniku badań i na planie.↩

28. Znaczna rozbieżność między wysokością podaną w dzienniku badań (0,5 m) i na planie (1,1 m).↩

29. Z wcześniejszych opisów (por. np. stratygrafia innych kurhanów) i współczesnych doświadczeń terenowych wynika, że była to dalsza część próchnicy pierwotnej.↩

30. Informacja o nieobrobionych wyrobach krzemiennych powtarza się stale przy opisie inwentarzy kurhanów. W świetle współczesnych badan należy stwierdzić, że tylko część z nich była nieobrobiona.↩

31. Autorzy badań nie zauważyli mniejszych kurhanów znajdujących się w tym rejonie; faktycznie był to 10. kopiec licząc od skrzyżowania drogi polnej, wiodącej z kościoła do dworu, ze starą drogą Bukówna – Miłowanie.↩

32. Por. przypis 14.↩