17 Cmentarzysko w Stopczatowie/Stopczativie (ryc. 17.1 i ryc. 17.2)
Rycina 17.1: Usytuowanie cmentarzyska w Stapczatowie na tle innych nekropoli kurhanowych
Rycina 17.2: Usytuowanie cmentarzyska w Stapczatowie - wideo
17.1 Charakterystyka środowiska geograficznego
Nekropola w Stopczatowie położone jest nad Łuczką, prawym dopływem Prutu. Łuczka i Pistynka, drugi z dopływów Prutu znajdujący się na wschód od Łuczki, w dolnym biegu zbliżają się do siebie, kształtując jedną szeroką i zabagnioną dolinę o południkowym przebiegu. Kurhany są usytuowane na terasie nadzalewowej, na skraju doliny Łuczki i jej lewobrzeżnego dopływu o nazwie Kraśnik.
Obszar pomiędzy Prutem a Łuczką zajmuje Wysoczyzna Prutu-Łuczki. Reprezentuje ona typ rzeźby o charakterze denudacyjno-akumulacyjnym lub denudacyjno-erozyjnym. Najwyższe wysokości absolutne w obrębie wysoczyzny odnotowane zostały na Pogórzu Slobody Runguskiej oraz w obniżeniu doliny Osławskiej. Wynoszą one 450-500 m n.p.m., zwiększając się nieco w kierunku gór, gdzie częściej przekraczają 500 m n.p.m. Wysokości względne na tym obszarze wynoszą 100-130 m. Cały region wysoczyzny dzieli się pod względem geomorfologiczym na dwa podregiony: Pieczeniżiński oraz Osławski (Kravchuk 1999). W pierwszym regionie dominującym elementem rzeźby jest denudacyjno-akumulacyjny poziom Łojewej (VI terasa). Miąższość pokrywy gliniasto-ilastej w tym regionie wynosi 4-6 m, w okolicach Słobody Runguskiej pokrywa ta wymieszana jest z osadami pedymentów. Miejscami poziom VI terasy pokrywają osady deluwialne (stokowe). Ich miąższość szacuje się na 1-1,5 m. Cały region rozczłonkowują na kępy wysoczyznowe Prut i jego dopływy. Międzyrzecze Prutu i Łuczki Runguskiej jest bardziej zwarte i wyrównane, natomiast dalej na E do Łuczki Jabłonowskiej jest już bardziej urozmaicone. Jego cechą jest występowanie licznych ostańców wystających ponad powierzchnię terenu. Dalej w kierunku południowym, czyli w stronę Karpat, rozciąga się drugi region – doliny Osławskiej, który ma założenia strukturalne. Dolina położona jest na obszarze synkliny, która jest wypełniona osadami pedymentów. Na całym obszarze Wysoczyzny Prutu-Łuczki typowe są procesy spływu powierzchniowego, linijnego oraz osuwiska, czemu sprzyjają ruchy tektoniczne Karpat (Kravchuk 1999).
Kopce znajdują się w niższej części wysoczyzny, na wysokościach około 320 m n.p.m. Maksymalne wysokości w otoczeniu kurhanów wynoszą 422 m n.p.m., natomiast dno doliny położone jest na wysokości około 300 m n.p.m. Położenie kurhanów jest nietypowe, gdyż nie zajmują one partii wierzchowinowych garbu, lecz skłon doliny wyniesiony 20 m powyżej dna. Zaznaczyć trzeba, że układ dolin dopływów Prutu: Łuczki i Pistynki niedaleko miejsca lokalizacji kurhanów zaczyna się łączyć, przez co powstało jedno rozległe obniżenie dolinne kształtowane i wykorzystywane przez opisywane rzeki.
17.2 Układ przestrzenny cmentarzyska i charakterystyka kurhanów
Dwa kurhany (nr 79 i 80) zarejestrowano na wzniesieniu znajdującym się na terasie nadzalewowej Łuczki, w odległości 450 m na W od jej koryta, około 100 m na NW od szosy Kołomyja – Jabłonów (ryc. 17.3, ryc. 17.4). Kopce, udokumentowane na ugorowanym polu, wykorzystywanym aktualnie jako pastwisko, były mocno zniwelowane. Na S od nich, w odległości ponad 2 km, poza obszarem zmapowanym, odnotowano dwa inne monumenty, porośnięte drzewami.
Rycina 17.3: Stopczatów. Cyfrowy model wysokościowy cmentarzyska z numeracją kurhanów
Rycina 17.4: Stopczatów. Usytuowanie cmentarzyska na mapie satelitarnej (Yandex)
Kurhan 79 (ryc. 17.5) wzniesiono w odległości 20 m na NE od kopca 80, na wysokości 321,5 m. Współrzędne geograficzne: N – 48°26’055’’; E – 024°59’408’’. Kopiec zniszczony orką. Widoczna część – średnica 10 m, wysokość 0,4 m. Wykonano badania geomagnetyczne.
Rycina 17.5: Kurhan 79. Widok od S
Kurhan 80 (ryc. 17.6) znajdował się w odległości 20 m na SW od kopca 79, na wysokości 321 m, Współrzędne geograficzne: N – 48°26’046’’; E – 024°59’399’’. Kopiec zniszczony orką. Widoczna część – średnica 9 m, wysokość 0,3 m. Wykonano badania geomagnetyczne.
Rycina 17.6: Kurhan 80. Widok od N
17.3 Badania geomagnetyczne
W kwietniu 2015 przeprowadzono prospekcję magnetometryczną na stanowisku w Stopczatowie – cmentarzysku kurhanowym, badanym wykopaliskowo na początku XX w. Podobnie jak w przypadku Putiatyniec, prospekcja była ukierunkowana na wykrycie jakichkolwiek reliktów przebadanych wykopaliskowo i niemal zupełnie niewidocznych w terenie kurhanów. Wskazane do badań miejsce znajdowało się na terasie doliny rzeki Stryj, będącą współcześnie używanej jako pastwisko, stąd otwarty charakter stanowiska (ryc. 17.7). Pomimo pozornej przystępności do badań geofizycznych, teren w danym miejscu obfitował w wiele współczesnych przekształceń, które ze względu na swój charakter w zasadniczy sposób mogły wpłynąć na jakość wyników prospekcji. Zaliczamy do nich przede wszystkim instalację energetyczną w postaci słupów wysokiego napięcia, które ze względu na tworzywo z jakiego zostały wykonane (żelbeton, metal) generują rozległe i intensywne pole magnetyczne. Poza tym, biorąc pod uwagę sposób użytkowania stanowiska, spodziewano się wielu mniejszych zakłóceń, uwarunkowanych występowaniem odpadów metalowych. Uwzględniwszy opisane wyżej niedogodności założono na stanowisku siatkę składającą się z dziewięciu gridów o wymiarach 20 × 20 m, połączonych w formę dużego kwadratu o sześdziesięciometrowym boku. Łącznie rozpoznana powierzchnia wyniosła 0,36 ha.
Rycina 17.7: Stopczatów. Usytuowanie obszaru badań geomagnetycznych
Rezultaty pomiarów magnetometrycznych nie ujawniają anomalii potencjalnie odzwierciedlających pradziejowe kurhany (ryc. 17.8). Teren wykazuje w przeważającej mierze magnetyzację osiągającą poziom około 2nT, tworząc tym samym tło dla silnych anomalii generowanych przez wspomniane wcześniej współczesne obiekty. Jest to zwłaszcza widoczne w przypadku słupów wysokiego napięcia, które pomimo oddalenia od nich magnetometru na dystans kilku metrów (szare pasy widoczne na ryc. 17.7 wzdłuż poziomej osi) i tak istotnie zaburzyły pomiary. Sygnały przez nie wytwarzane rozpościera się w promieniu niemal 20 m od pierwszego słupa na południu i 10 m od drugiego, zlokalizowanego w części północnej. Ponadto, na całym terenie rozsiane są źródła silnie spolaryzowanych anomalii, przejawiających magnetyzację szczątkową. Są to najprawdopodobniej porzucone współcześnie ferromagnetyki. Oprócz wymienionych wyżej sygnałów uwagę zwraca anomalia położona w części południowej, po wschodniej stronie słupa energetycznego (ryc. 17.8). Charakteryzuje ją normalne rozłożenie dipoli, z dodatnim maksimum magnetyzacji o wartości osiągającej 5nT, otoczonym od N, W i E przez zdecydowanie mniejsze ujemne maksimum. Kształtem natomiast przypomina ona prostokąt z zaokrąglonymi narożnikami, skierowany dłuższym bokiem wzdłuż osi N – S. Pochodzenie omawianej anomalii jest trudne do ustalenia, niemniej jednak należy zwrócić uwagę na różnice w charakterze jej magnetyzacji względem innych sygnałów, zarejestrowanych na stanowisku. Generujący ją obiekt jest przypuszczalnie wkopem, którego zasypisko przejawia podwyższoną podatność magnetyczną względem otoczenia. Mimo to, wydaje się mało prawdopodobne, by jej źródło było związane z kurhanem lub jego pozostałościami.
Rycina 17.8: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych na stanowisku Stopczatów (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20 × 20 m; gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 0,5m, interpolowana do 0,25 × 0,25 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych na stanowisku Stopczatów z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej).
17.4 Informacje archiwalne
Stopczatów, powiat Kołomyja (wg Sulimirski 1968:153-154)
Dr M. Śmiszko przebadał kurhan w tej miejscowości. Znajdował się on na wzgórzu, oddalonym około 100m na NW od głównej drogi między Kołomyją a Jabłonowem (ryc. 17.9; Sulimirski 1968, Plan 40:2).
Rycina 17.9: Zdigitalizowany plan kurhanu (Sulimirski 1968, Plan 40:2)
Przekrój był następujący: humus o miąższości 40 cm, poniżej wciąż przebiegał zarys nasypu, warstwa starożytna na głębokości 80 cm, humus kopalny poniżej, odbiegający minimalnie kolorem od warstwy powyżej, i przechodzący w calec składający się z rzecznego żwiru. Na głębokości 60 cm zarejestrowano pozostałości owalnego paleniska, o wymiarach 2,5 na 2 m, zorientowanego na osi SW – NE, zlokalizowanego blisko centrum nasypu, po jego południowej stronie (A). Po jego wschodniej stronie (b, c) odkryto dwie sterty zwapnionych kości ludzkich, wymieszanymi z fragmentami ceramiki. Jakiś metr w kierunku południowo-zachodnim od nich, znajdowały się dwie małe jamy mające około 35 i 45 cm średnicy, o głębokości 12 i 14 cm. Ich wypełnisko składało się ze szczątków stosu, węgla drzewnego, zwapnionych kości i skorup ceramiki (l, m). Na północno-wschodnim skraju paleniska spoczywała mocno zniszczona brązowa sprzączka (f). Na północny-zachód od paleniska odkryto grupę węgla drzewnego ze spaloną ceramiką o średnicy 30 cm (e), jakiś metr od centra kurhanu. Metr dalej w tym samym kierunku, w stercie węgla drzewnego i spalonej gliny, spoczywała połowa wędzidła końskiego (d). Większy fragment naczynia odkryto na południowo-wschodnim skraju nasypu, pod humusem. Grób ten wydatowano na VI w. n.e., na okres wędrówek ludów.
Grób (A) opisany powyżej stanowi pochówek wtórny, umieszczony w kurhanie ze środkowej epoki brązu. Trzy naczynia (i) (mała misa (ryc. 17.10; Sulimirski 1968, Plate 20:12), misa z uchwytem i kubek z uchwytem (ryc. 17.11; ryc. 17.12; Sulimirski 1968, Plate 19:2,3) znaleziono stojące przy sobie w małym wkopie sięgającym żwiru, jakieś 3m na wschód o centrum kurhanu. Tulipanowate naczynie (a) (ryc. 17.13; Sulimirski 1968, Plate 20:1) było przewrócone na bok i leżało jakiś metr od nich w kierunku południowo-wschodnim na warstwie starożytnej. Dwa małe naczynka, mała misa i kubek (g) (Sulimirski 1968, Plate 20: 6,9), znajdowały się w małej jamie sięgającej żwiru. Wszystkie te naczynia są typowe dla kultury komarowskiej. To tutaj znajdował się pierwotny pochówek (B).
Naczynie tulipanowate (a) (Sulimirski 1968, Plate 20:1) miał 17,7 cm wysokości, średnicę 15 cm, jego powierzchnia była szorstka, domieszka składała się z piasku i tłucznia, było słabo wypalone i kruche. Mała misa (i) (Sulimirski 1968, Plate 20:12) miała 5,5 cm wysokości i 13,5 cm średnicy, wykonano ją w ten sam sposób. Kubek z uchem (i) (Sulimirski 1968, Plate 19:3) miał 12 cm wysokości, 15 cm średnicy, pokryty był cienką warstwą angoby: był zdobiony czterema rytami poziomymi, układającymi się wokół szyjki, z pionowymi rytami w górnej partii brzuśca. Wypukłości umiejscowione symetrycznie na krągłościach naczynia były otoczone półkolistymi, podwójnymi rytami. Jego szerokie ucho (3,5cm szerokości) było ornamentowane trzema rytami, biegnącymi od góry do dołu. Misa z uchwytem (i) (Sulimirski 1968, Plate 19:2) miała 10,5 cm wysokości, 16,5 cm średnicy, wykonano ją jak kubek, ucho wystawało ponad wylew. Ornamentem składał się z czterech łuków, umieszczonych koncentrycznie i siedmiokrotnie powtórzonych w górnej partii naczynia. Kolejna mała misa (g) (ryc. 17.14; Sulimirski 1968, Plate 20:6) miała 5 cm wysokości, 9,7 cm średnicy, była nieornamentowana, wylew był spłaszczony. Kubek (g) (ryc. 17.15; Sulimirski 1968, Plate 20:9) znaleziony w pobliżu miał 5,2 cm wysokości, 9 cm średnicy, wykonano go bardzo starannie, pokryty były brązową angobą. Szyjka była zwężona, zaś ornamentyka składała się z koncentrycznych półkoli w górnej partii naczynia, tak samo jak w kubku z uchem (i-3).
Rycina 17.10: Misa typu M22, niezdobiona. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. H – 6,1 cm, R1 – 13,5 cm, R4 – 5,6 cm (fot. Sulimirski 1968, Plate 20:12)
Rycina 17.11: Kubek typu K22, zdobiony dookolnie na brzuścu krótkimi, ukośnymi liniami rytymi, pod nimi grupami rytymi łuczkami (festonami), po cztery w grupie. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. H – 11 cm (bez ucha), 13 cm (z uchem), R1 – 12,8 cm, R2 – 12,2 cm, R3 – 15,8 cm, R4 – 6,5 cm (fot. Sulimirski 1968, Pl. 19: )
Rycina 17.12: Dzban typu D21, zdobiony na szyjce poziomymi liniami rytymi, na brzuścu – czterema guzami plastycznymi obwiedzionymi trzema współśrodkowymi rytymi okręgami, pomiędzy którymi występują pionowe linie ryte. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. H – 11,5 cm (bez ucha), 12,8 cm (z uchem), R1 – 12,5 cm, R2 – 11,5 cm, R3 – 16,8 cm, R4 – 5,5 cm (fot. Sulimirski 1968, Plate 18: 1)
Rycina 17.13: Misa typu G21, niezdobiona. Krawędź zaokrąglona, dno wyodrębnione. H – 4,5 cm, R1 – 9,5 cm, R4 – 4,5 cm (fot. Sulimirski 1968, Plate 20: 6)
Rycina 17.14: Garnek typu G112, niezdobiony. Krawędź pogrubiona, zaokrąglona, dno niewyodrębnione. H – 18,5 cm, R1 – 14,3 cm, R2 – 13 cm, R3 – 16,2 cm, R4 – 7 cm (fot. Sulimirski 1968, Pl. 20:1)
Rycina 17.15: Waza typu W11, zdobiona na szyjce dookolnie poziomymi nakłuciami, na brzuścu – grupami łuczków (festonów), w grupie po trzy, między nimi – krótkimi pionowymi liniami rytymi. Krawędź ścięta prosto, dno niewyodrębnione. H – 5 cm, R – 7 cm, R2 – 6,9 cm, R3 – 8,8 cm, R4 – 3 cm (fot. Sulimirski 1968, Plate 20:9)