10 Cmentarzysko w Komarowie/Komarivie i Medyni/Medyni (ryc. 10.1 i ryc. 10.2)

Rycina 10.1: Usytuowanie cmentarzysk w Komarowie i Medyni na tle innych nekropoli kurhanowych

Rycina 10.2: Usytuowanie cmentarzysk w Komarowie, Medyni, Krylosie i Wiktorowie - wideo

10.1 Charakterystyka środowiska geograficznego (Komarów, Kryłos, Wiktorów, Medynia)

Cmentarzyska kurhanowe w Komarowie, Kryłosie, Wiktorowie i Medyni położone są na Wysoczyźnie Przyłukwińskiej. Zajmuje ona obszar pomiędzy Łomnicą na zachodzie a Bystrzycą Sołotwińską i Bystrzycą na wschodzie. Jest to obszar ukształtowany z jednej strony przez procesy tektoniczne o charakterze wznoszącym, a drugiej – procesy denudacyjne, zachodzące w pliocenie i plejstocenie, które powodowały jego obniżenie. To one przyczyniły się do przykrycia znacznej części wysoczyzny osadami zwietrzelinowymi: gliniastymi, ilastymi o barwie żółto-szarej (miocen, pliocen) lub żwirami (plejstocen). Ze względu na duże różnice spadków pomiędzy bardziej nachyloną, przykarpacką częścią wysoczyzny i bardziej płaską – naddniestrzańską, podzielono ten obszar na dwie mniejsze jednostki: Wysoczyznę Kraśnieńską (od wzniesienia Krasna – 589 m n.p.m.) na południu oraz Wysoczyznę Halicko-Uhrynowską na północy. Na Wysoczyźnie Kraśnieńskiej występuje najwyższy poziom morfologiczny, od którego pochodzi nazwa wysoczyzny – poziom Krasnej (drugim co do wysokości wzniesieniem jest Zielony Jar – 515 m n.p.m.). Deniwelacje w tej części wysoczyzny w stosunku do dolin rzecznych wynoszą 160-180 m (Kravchuk 1999). Jednak najrozleglejszą powierzchnię na wysoczyźnie zajmuje poziom Łojewej (terasa VI). Różnice wysokości w porównaniu z dolinami rzecznymi wynoszą 140-150 m. W dolinie Łomnicy z kolei wyróżnić można poziomy terasowe V i IV. Znaczna część tych teras ma również założenia strukturalne.

Wysoczyzna Halicko-Uhrynowska jest generalnie niższa, pokryta w większym stopniu utworami zwietrzelinowymi. Wysokości bezwględne dochodzą na niej do 300-450 m n.p.m., a względne wynoszą 50-100 m. Ma ona charakter progu strukturalnego, który przykryty jest glinami i iłami. W osady gliniaste wcinają się erozyjnie Łomnica, Łukwa, Łukwica i ich dopływy. Szczególnie lewostronne dopływy Łukwy rozczłonkowują grzbiet wysoczyznowy (Kravchuk 1999).

Region, w którym znajdują się rozlegle pola kurhanowe, leży na wysokościach od 222 do 337 m n.p.m. Kurhany w okolicy Komarowa udokumentowano wzdłuż osi progu strukturalnego wysoczyzny. Wysokość wysoczyzny w strefie ich występowania wzrasta z N na S od około 300 m do 369 m n.p.m.. Większość z kopców występuje na linii grzbietowej garbu wysoczyznowego. Pojedyncze zlokalizowane są na skłonie wysoczyzny opadającym w kierunku Łukwy lub nawet na terasie nadzalewowej (niewielka grupa kurhanów pomiędzy Kryłosem a Komarowem). Pozostałe dwa stanowiska – Kryłos i Wiktorów –położone są po prawej stronie Łukwy i Łukwicy. Kurhany występują w najwyższych częściach grzęd powstałych poprzez rozczłonkowanie garbów wysoczyznowych przez dolinki. Najniżej, bo na wysokości 307 m n.p.m., położone jest stanowisko Kryłos Glinna, drugim większym skupiskiem jest Kryłos, położony na wysokości 316-317 m n.p.m. oraz Wiktorów. W tym przypadku rzędne kurhanów przekraczają 330 m n.p.m. Cechą wspólną monumentów po prawej stronie Łukwy jest brak wyraźnego układu liniowego. Tworzą one bardziej lub mniej zwarte skupiska. Może to wynikać z braku długich linii grzbietowych, rozczłonkowania wysoczyzny na mniejsze formy. W przypadku stanowiska Komarów wydaje się, że osobliwe uwarunkowanie geomorfologiczne, jakim był stosunkowo wąski i długi pas wysoczyznowy o założeniu strukturalnym, niespotykany w innym miejscu na Przedkarpaciu, leżący pomiędzy głęboko wciętymi dolinami Łomnicy i Łukwy sprzyjał, w wyjątkowy sposób obrzędowości kultur kurhanowych (kultury ceramiki sznurowej i komarowskiej).

10.2 Układ przestrzenny cmentarzyska

Komarów

Podczas badań powierzchniowych na eponimicznym cmentarzysku kultury komarowskiej udokumentowano 44 kurhanów w lesie bukowym (ryc. 10.3, ryc. 10.4, ryc. 10.5). W większości przypadków badano je w latach 30. XX w, tylko nieliczne – zazwyczaj mniejsze – były nienaruszone. Nie są już widoczne kopce na polach znajdujących się wokół lasu komarowskiego. Najczęściej monumenty mają kształt ściętych stożków, co wynika z metodyki ich badań (rozpoznawano centralną część kurhanów, ponownie zasypując ją po zbadaniu; w efekcie tworzyły się płaskie szczyty lub niegłębokie „kratery”). Korzystając z mapy publikowanej przez T. Sulimirskiego (1968) na planie sytuacyjno-wysokościowym przedstawiono łącznie kurhany badane przed wojną przez T. Sulimirskiego i J. Grabowskiego oraz kopce zarejestrowane współcześnie. Z uwagi na różnicę skali i niedokładność mapy przedwojennej, jedynie część z monumentów pokrywa się, stąd trudno określić pierwotną liczbę kopców na stanowisku w Komarowie (80-100?, por. także Derzhavnii reyestr…).

Rycina 10.3: Komarów, Kryłos, Medynia, Wiktorów. Cyfrowy model wysokościowy cmentarzysk

Rycina 10.4: Komarów. Cyfrowy model wysokościowy cmentarzyska z numeracją kurhanów (bez nr 28-32 i 198-201 – por. rozdz. 12)

Rycina 10.5: Komarów, Kryłos, Medynia, Wiktorów. Usytuowanie kurhanu na mapie satelitarnej (Yandex); por. ryc. 10.4 – komentarz

Nekropola jest usytuowana na wododziale między Łukwą i Łomnicą, prawostronnymi dopływami Dniestru. Zajmuje wyższe, wypłaszczone partie wzniesienia, o układzie WE – SW, rozciągając się przestrzeni 6,8 km od Kryłosu na NE do Brynia na SW, z grubsza na wysokości 300-330 m. n.p.m. Kurhany tworzą szereg koncentracji o układzie liniowym i liniowo-grupowym, oddzielonych od siebie o kilkanaście-kilkadziesiąt, niekiedy kilkaset metrów. Od głównej linii kopców, zajmującej kulminację wypłaszczonego wzniesienia, w kierunku NW – SE, zwłaszcza w południowej części cmentarzyska, odchodzą krótsze układy linearne monumentów, o długości 0,5 – 1 km, zajmujące SE stok wzniesienia i liczące po kilka obiektów.

W ramach głównego układu liniowego nekropolii, przebiegającego na osi NE – SW, odnotowano (licząc od NE) kurhany nr 28-32, 198, 199, tworzące klaster składający się z sześciu kopców, znajdujący się w granicach administracyjnych Kryłosu (por. cmentarzysko Kryłos-Dąbrowa).

Kurhan 61 (ryc. 10.6, ryc. 10.7) – badany w latach 30 XX (nr 25) – jest zlokalizowany w centralnej części cmentarzyska, w szczytowej partii plateau, na wysokości 305 m n.p.m., w odległości 55 m na SE od kurhanu 62 (nr 26). Współrzędne geograficzne: N – 49°05’160’’; E – 024°37’482’’. Kształt kolisty, średnica 28 m, wysokość 1 m. Kurhan z płaskim szczytem, widoczne są też rozległe wkopy boczne.

Rycina 10.6: Kurhan 61. Widok od NW

Rycina 10.7: Kurhan 61. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 62 (ryc. 10.8, ryc. 10.9) – badany w latach 30 XX (nr 26) – jest usytuowany w centralnej części nekropoli, na wysokości 306,5 m n.p.m., w odległości 55 m na NW od kurhanu 61 (nr 25). Współrzędne geograficzne: N – 49°05’167’’; E – 024°37’447’’. Kształt kolisty, średnica 25 m, wysokość 1 m. Kurhan płaski na szczycie.

Rycina 10.8: Kurhan 62. Widok od N

Rycina 10.9: Kurhan 62. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 63 (ryc. 10.10, ryc. 10.11) znajduje się w środkowej części cmentarzyska, na wysokości 303 m n.p.m., w odległości około 100 m na S od kurhanu 62, 21 m na SW od kopca 65. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’091’’; E – 024°37’471’’. Kształt kolisty, średnica 16 m, wysokość 0,5 m. Kurhan rozpoznano metodą geomagnetyczną.

Rycina 10.10: Kurhan 63. Widok od SW

Rycina 10.11: Kurhan 63. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 64 (ryc. 10.12) – badany w latach 30 XX (nr 35) – jest zlokalizowany w centralnej partii cmentarzyska, na wysokości 305 m n.p.m., w odległości 170 m na W od kurhanu 62 (nr 26). Współrzędne geograficzne: N – 49°05’194’’; E – 024°37’306’’. Kształt kolisty, średnica 30 m, wysokość 1 m. Kurhan z płaskim szczytem.

Rycina 10.12: Kurhan 64. Widok od E

Kurhan 65 (ryc. 10.13, ryc. 10.14) jest usytuowany w centralnej części nekropoli, na wysokości 303,5 m n.p.m., w odległości 21 m na NE od kurhanu 63. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’103’’; E – 024°37’488’’. Kształt kolisty, średnica 20 m, wysokość 0,5 m. Kurhan wypłaszczony na szczycie (badany w latach 30 XX w.?). Kopiec rozpoznano metodą geomagnetyczną.

Rycina 10.13: Kurhan 65. Widok od E

Rycina 10.14: Kurhan 65. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 66 (ryc. 10.15) – badany w latach 30 XX? (nr 34) jest zlokalizowany w środkowej części cmentarzyska, na wysokości 309 m n.p.m., w odległości 22 m na S od kurhanu 67 (nr 33) Współrzędne geograficzne: N – 49°05’110’’; E – 024°37’106’’. Kształt kolisty, średnica 25 m, wysokość 0,5 m. Kurhan z płaskim szczytem, widoczny jest rozległy wkop w centrum nasypu.

Rycina 10.15: Kurhan 66. Widok od W

Kurhan 67 (ryc. 10.16) – badany w latach 30 XX (nr 33) znajduje się w centralnej nekropoli, na wysokości 310 m n.p.m., w odległości 22 m na N od kurhanu 66 (nr 34) Współrzędne geograficzne: N – 49°05’127’’; E – 024°37’108’’. Kształt kolisty, średnica 25 m, wysokość 0,6 m. Kurhan z płaskim szczytem, przecięty przez drogę od strony S.

Rycina 10.16: Kurhan 67. Widok od SW

Kurhan 68 (ryc. 10.17) – badany w latach 30 XX (nr 38) odnotowano w centralnej partii nekropoli, na skraju lasu, przy drodze polnej. Znajduje się na wysokości 311 m n.p.m., w odległości 40 m na NW od kurhanu 193. W nasypie widoczna jest rozległy wkop – transzeja. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’148’’; E – 024°36’997’’. Kształt kolisty, średnica 18 m, wysokość 1,5 m.

Rycina 10.17: Kurhan 68. Widok od NW

Kurhan 69 (ryc. 10.18) znajduje się w centralnej części nekropoli, na wysokości 312 m n.p.m., w grupie trzech kopców, w odległości 27 m na NE od kurhanu 70 (nr 49). Współrzędne geograficzne: N – 49°05’136’’; E – 024°36’833’’. Kształt kolisty, średnica 10 m, wysokość 0,4 m.

Rycina 10.18: Kurhan 69. Widok od SW

Kurhan 70 (ryc. 10.19) – badany w latach 30 XX (nr 49) – jest usytuowany w środkowej partii cmentarzyska, na wysokości 313,5 m n.p.m., w grupie trzech kopców, w odległości 27 m na SW od kurhanu 69 i 13 m na E od mogiły 71. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’120’’; E – 024°36’811’’. Kształt kolisty, średnica 12 m, wysokość 0,7 m.

Rycina 10.19: Kurhan 70. Widok od W

Kurhan 71 (ryc. 10.20) zarejestrowano w centralnej części nekropoli, na wysokości 313,5 m n.p.m., w grupie trzech kopców, w odległości 13 m na W od kurhanu 70. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’118’’; E – 024°36’795’’. Kształt kolisty, średnica 10 m, wysokość 0,5 m.

Rycina 10.20: Kurhan 71. Widok od E

Kurhan 72 (ryc. 10.21, ryc. 10.22) – badany w latach 30 XX (?) w środkowo-południowej części cmentarzyska, na wysokości 319 m n.p.m., w grupie trzech kopców, w odległości 55 m na W od kurhanu 166 i 14 m na S od tumulusa 180. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’042’’; E – 024°36’669’’. Kształt kolisty, średnica 25 m, wysokość 1 m. Kurhan z płaskim nasypem. Zbadano go magnetometrem.

Rycina 10.21: Kurhan 72. Widok od SE

Rycina 10.22: Kurhan 72. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 166 (ryc. 10.23, ryc. 10.24) – badany w latach 30 XX (?) – jest usytuowany w środkowej-południowej części nekropoli, na wysokości 317, 5 m n.p.m., w grupie trzech kopców, w odległości 55 m na E od kurhanu 72 i 60 m na SE od kopca 180. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’030’’; E – 024°36’846’’. Kształt kolisty, średnica 12 m, wysokość 0,7 m.

Rycina 10.23: Kurhan 116. Widok od SW

Rycina 10.24: Kurhan 116. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 167 (ryc. 10.25) – badany w latach 30 XX (?) – zarejestrowano w południowej części nekropoli, na wysokości 330,5 m n.p.m., około 140 m na NNW od grupy czterech kurhanów (181-184). Współrzędne geograficzne: N – 49°04’824’’; E – 024°35’944’’. Kształt kolisty, średnica 18 m, wysokość 0,7 m. Kopiec płaski na szczycie.

Rycina 10.25: Kurhan 167. Widok od SW

Kurhan 168 (ryc. 10.26) – badany w latach 30 XX – zarejestrowano w południowej partii cmentarzyska, na wysokości 329 m n.p.m., około 70 m na W od kurhanu 172. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’891’’; E – 024°36’176’’. Kształt kolisty, średnica 28 m, wysokość 4,5 m. Rozległy wkop na szczycie.

Rycina 10.26: Kurhan 116. Widok od SW

Kurhan 169 (ryc. 10.27) udokumentowano w południowej części nekropoli, na wysokości 326,5 m n.p.m., około 20 m na SE od kurhanów 170 i 171. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’855’’; E – 024°36’260’’. Kształt kolisty, średnica 15 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 10.27: Kurhan 169. Widok od S

Kurhan 170 (ryc. 10.28) znajduje się w południowej części nekropoli, na wysokości 327,5 m n.p.m., w ramach skupiska kilku mogił, około 20 m na NW od kurhanu 169, około 3 m na NW od kopca 171. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’864’’; E – 024°36’238’’. Kształt kolisty, średnica 17 m, wysokość 1,2 m.

Rycina 10.28: Kurhan 170. Widok od W

Kurhan 171 (ryc. 10.29) wzniesiono w południowej części cmentarzyska, na wysokości 327,5 m n.p.m., około 3 m na SE od kurhanu 170, 22 m na S od kopca 172. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’863’’; E – 024°36’242’’. Kształt kolisty, średnica 15 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 10.29: Kurhan 171. Widok od SE

Kurhan 172 (ryc. 10.30) odnotowano w południowej partii nekropoli, na wysokości 328,5 m n.p.m., w ramach koncentracji kilku kopców. Znajduje się on 22 m na N od kurhanu 171. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’882’’; E – 024°36’244’’. Kształt kolisty, średnica 19 m, wysokość 1 m.

Rycina 10.30: Kurhan 172. Widok od E

Kurhan 173 (ryc. 10.31) – badany w latach 30. XX w. – jest zlokalizowany w południowej części nekropoli, na wysokości 324 m n.p.m., na południowym skraju skupiska sześciu tumulusów tworzących układ liniowy o orientacji NNE – SSW, 12 m na SW od kurhanu 174. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’963’’; E – 024°36’451’’. Kształt kolisty, średnica 36 m, wysokość 1 m (pierwotnie około 2 m). Kopiec płaski na szczycie.

Rycina 10.31: Kurhan 173. Widok od SW

Kurhan 174 (ryc. 10.32) – badany w latach 30. XX w. – zarejestrowano w południowej części cmentarzyska, na wysokości 324 m n.p.m., na południowym skraju skupiska sześciu kopców tworzących układ liniowy o orientacji NNE – SSW, 12 m na NE od kurhanu 173. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’966’’; E – 024°36’465’’. Kształt kolisty, średnica 35 m, wysokość 1,3 m (pierwotnie około 2 m). Widoczny wkop w części centralnej.

Rycina 10.32: Kurhan 174. Widok od E

Kurhan 175 (ryc. 10.33) – badany w latach 30. XX w. (nr 35) – znajduje się w południowej części nekropoli, na wysokości 322,5 m n.p.m., w ramach skupiska sześciu kopców tworzących układ liniowy o orientacji NNE – SSW, przylega od W do kurhanu 174. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’986’’; E – 024°36’463’’. Kształt kolisty, średnica 12 m, wysokość 0,5 m, szczyt płaski.

Rycina 10.33: Kurhan 175. Widok od NW

Kurhan 176 (ryc. 10.34) – badany w latach 30. XX w. – odnotowano w południowej części nekropoli, na wysokości 322,5 m n.p.m., w centrum skupiska sześciu monumentów tworzących układ liniowy o orientacji NNE – SSW, 3 m na N od kurhanu 175. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’986’’; E – 024°36’467’’. Kształt kolisty, średnica 7 m, wysokość 0,4 m.

Rycina 10.34: Kurhan 176. Widok od SE

Kurhan 177 (ryc. 10.35) wzniesiono w południowej partii cmentarzyska, na wysokości 322,5 m n.p.m., w centrum skupiska sześciu monumentów tworzących układ liniowy o orientacji NNE-SSW, 2 m na W od kurhanu 176. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’983’’; E – 024°36’464’’. Kształt kolisty, średnica 5 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 10.35: Kurhan 177. Widok od S

Kurhan 178 (ryc. 10.36) – badany w latach 30. XX w. – znajduje się w południowej części nekropoli, na wysokości 320 m n.p.m., w na północnym skraju skupiska sześciu kurhanów tworzących układ liniowy o orientacji NNE – SSW, 20 m na SW od kopca 179. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’005’’; E – 024°36’473’’. Kształt kolisty, średnica 21 m, wysokość 0,4 m. Płaski na szczycie.

Rycina 10.36: Kurhan 178. Widok od E

Kurhan 179 (ryc. 10.37) znajduje się w południowej części nekropoli, na wysokości 321 m n.p.m., w na północnym skraju skupiska sześciu kurhanów tworzących układ liniowy o orientacji NNE – SSW, 20 m na NE od mogiły 178. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’008’’; E – 024°36’491’’. Kształt kolisty, średnica 20 m, wysokość 0,3 m.

Rycina 10.37: Kurhan 179. Widok od N

Kurhan 180 (ryc. 10.38) jest usytuowany w centralno-południowej części cmentarzyska, na wysokości 318,5 m n.p.m., w na północnym skraju skupiska sześciu kurhanów tworzących układ liniowy o orientacji NNE – SSW, 12 m na N od kopca 72. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’050’’; E – 024°36’673’’. Kształt kolisty, średnica 20 m, wysokość 0,5 m.

Rycina 10.38: Kurhan 180. Widok od N

Kurhan 181 (ryc. 10.39) odnotowano w południowej części nekropoli, na wysokości 330,5 m n.p.m., na wschodnim skraju skupiska czterech kurhanów tworzących układ liniowy o orientacji NE – SW, 20 m na NE od kopca 182. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’761’’; E – 024°36’023’’. Kształt kolisty, średnica 18 m, wysokość 0,5 m.

Rycina 10.39: Kurhan 181. Widok od SE

Kurhan 182 (ryc. 10.40) odkryto w południowej części cmentarzyska, na wysokości 330 m n.p.m., w ramach skupiska czterech kurhanów tworzących układ liniowy o orientacji NE – SW, 20 m na SW od kurhanu 181, 7 m na E od kopca 183. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’750’’; E – 024°36’005’’. Kształt kolisty, średnica 16 m, wysokość 0,5 m.

Rycina 10.40: Kurhan 182. Widok od SE

Kurhan 183 (ryc. 10.41) – badany w latach 30. XX w. – udokumentowano w południowej partii nekropoli, na wysokości 330 m n.p.m., w ramach skupiska czterech kurhanów tworzących układ liniowy o orientacji NE – SW, 7 m na W od monumentu 182. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’749’’; E – 024°35’993’’. Kształt kolisty, średnica 31 m, wysokość 1 m (pierwotna – 2-2,5 m).

Rycina 10.41: Kurhan 183. Widok od NW

Kurhan 184 (ryc. 10.42) rozpoznano w południowej partii nekropoli, na wysokości 329,5 m n.p.m., na zachodnim skraju skupiska czterech kurhanów tworzących układ liniowy o orientacji NE – SW, 35 m na W od kopca 183. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’748’’; E – 024°35’953’’. Kształt kolisty, średnica 10 m, wysokość 0,5 m. Mocno zarośnięty krzewami, widoczne są liczne wkopy rabunkowe.

Rycina 10.42: Kurhan 184. Widok od SW

Kurhan 185 (ryc. 10.43) – badany w latach 30. XX w. – odkryto w południowej części cmentarzyska, na wysokości 331 m n.p.m., w ramach skupiska czterech kurhanów (badanych przed wojną – kopce nr 39, 40, 57 – całkowicie rozpoznane wykopaliskowo), 60 m na SE od monumentu 40 i 45 m na NE od kopca 39. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’637’’; E – 024°35’882’’. Kształt kolisty, średnica 8 m, wysokość 0,4 m. W centrum widoczny rozległy wkop.

Rycina 10.43: Kurhan 185. Widok od S

Kurhan 186 (ryc. 10.44, ryc. 10.45) rozpoznano w południowej partii nekropoli, na wysokości 304,5 m n.p.m., na południowym skraju liniowej aranżacji kurhanów o orientacji SE – NW, odchodzącej od głównego układu monumentów i składającej się z pięciu kopców wzniesionych na przestrzeni 275 m. Kurhan znajduje się 48 m na SE od kopca 187. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’669’’; E – 024°35’882’’. Kształt kolisty, średnica 15 m, wysokość 0,5 m. Przez centrum nasypu przechodzi droga polna.

Rycina 10.44: Kurhan 186. Widok od SE

Rycina 10.45: Kurhan 186. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 187 (ryc. 10.46, ryc. 10.47) rozpoznano w południowej partii nekropoli, na wysokości 306 m n.p.m., na południowym skraju wspomnianego układu kurhanów o orientacji SE – NW. Kopiec znajduje się 48 m na NW od monumentu 186. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’679’’; E – 024°36’588’’. Kształt kolisty, średnica 15 m, wysokość 0,5 m. Kurhan rozpoznano metodą geomagnetyczną.

Rycina 10.46: Kurhan 187. Widok od E

Rycina 10.47: Kurhan 187. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 188 (ryc. 10.48, 10.49) rozpoznano w południowej partii nekropoli, na wysokości 308,5 m n.p.m., w centrum liniowego układu kurhanów o orientacji SE – NW, odchodzącego od głównego układu kopców na cmentarzysku. Mogiła znajduje się 60 m na NW od kopca 187 i 110 m na SE od kurhanu 189. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’710’’; E – 024°36’565’’. Kształt kolisty, średnica 22 m, wysokość 0,4 m. Kurhan zbadano metodą geomagnetyczną.

Rycina 10.48: Kurhan 188. Widok od NE

Rycina 10.49: Kurhan 188. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 189 (ryc. 10.50, ryc. 10.51, ryc.10.52) – badany w latach 30. XX w. – rozpoznano w południowej części cmentarzyska, na wysokości 314 m n.p.m., w północnej partii liniowego układu kurhanów o orientacji SE – NW, odchodzącego od głównego układu kopców na cmentarzysku. Jest on usytuowany 110 m na NW od kopca 188 i 40 m na NE od kurhanu 190 oraz 3 m na NE od kurhanu 190. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’755’’; E – 024°36’496’’. Kształt kolisty, średnica 23 m, wysokość 1 m, szczyt nasypu płaski.

Rycina 10.50: Usytuowanie kurhanów 189 i 190 na planie sytuacyjno-wysokościowym

Rycina 10.51: Kurhan 189. Widok od S

Rycina 10.52: Kurhan 189. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 190 (ryc. 10.53, ryc.10.54) – badany w latach 30. XX w. – udokumentowano w południowej partii nekropoli, na wysokości 314,5 m n.p.m., na północnym skraju liniowego układu kurhanów o orientacji SE – NW, odchodzącego od głównego układu kopców na cmentarzysku. Jest on usytuowany 3 m na SW od kurhanu 189. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’760’’; E – 024°36’460’’. Kształt kolisty, średnica 24 m, wysokość 1,2 m, szczyt nasypu płaski.

Rycina 10.53: Kurhan 190. Widok od N

Rycina 10.54: Kurhan 190. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 191 (ryc. 10.55) – badany w latach 30. XX w. – rozpoznano w środkowo-południowej części cmentarzyska, na wysokości 307 m n.p.m., około 300 m na SE od głównej linii kurhanów usytuowanej wzdłuż grzbietu wzniesienia o orientacji NE – SW, 70 m na NW od kopca 192 (są one przedłużeniem linii utworzonej przez kurhany 180 i 166). Współrzędne geograficzne: N – 49°04’916’’; E – 024°36’951’’. Kształt kolisty, średnica 29 m, wysokość 0,7 m. Kurhan płaski na szczycie.

Rycina 10.55: Kurhan 191. Widok od SE

Kurhan 192 (ryc. 10.56) – badany w latach 30. XX w. – znajduje się w środkowo-południowej części nekropoli, na wysokości 304,5 m n.p.m., 70 m na SE od kopca 191. Współrzędne geograficzne: N – 49°04’888’’; E – 024°37’003’’. Kształt kolisty, średnica 25 m, wysokość 1 m (pierwotnie 2-2,5 m). Kurhan płaski na szczycie.

Rycina 10.56: Kurhan 192. Widok od SE

Kurhan 193 (ryc. 10.57) – badany w latach 30. XX w. – odnotowano w centralnej części nekropoli, na wysokości 310,5 m n.p.m., w środku układu liniowego trzech monumentów, o orientacji NW – SE. Jest usytuowany 27 m na NW od kopca 194 i 40 m na SE od kurhanu 68 (48). Współrzędne geograficzne: N – 49°05’127’’; E – 024°37’003’’. Kształt kolisty, średnica 40 m, wysokość 0,8 m (pierwotnie 2 m). Nasyp wypłaszczony na szczycie.

Rycina 10.57: Kurhan 193. Widok od W

Kurhan 194 (ryc. 10.58) – badany w latach 30. XX w. – udokumentowano w centralnej części nekropoli, na wysokości 310 m n.p.m., na SE skraju układu liniowego trzech monumentów, o orientacji NW – SE. Jest usytuowany 27 m na SE od kopca 194. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’116’’; E – 024°37’031’’. Kształt kolisty, średnica 37 m, wysokość 0,5 m (pierwotnie 1-1,5 m). Nasyp wypłaszczony na szczycie.

Rycina 10.58: Kurhan 194. Widok od SE

Kurhan 195 (ryc. 10.59) znajduje się w centralnej części nekropoli, na wysokości 306 m n.p.m., na S skraju układu liniowego trzech monumentów, o orientacji N – S. Jest usytuowany 55 m na S od kopca 66 (nr 34). Mocno zarośnięty młodym lasem. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’079’’; E – 024°37’111’’. Kształt kolisty, średnica 26 m, wysokość 0,5 m.

Rycina 10.59: Kurhan 195. Widok od N

Kurhan 196 (ryc. 10.60) zarejestrowano w środkowej części nekropoli, na wysokości 300,5 m n.p.m., około 150 m na SE od kopca 195. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’018’’; E – 024°37’211’’. Kształt owalny, 9 × 8 m, wysokość 0,6 m.

Rycina 10.60: Kurhan 196. Widok od SE

Kurhan 197 (ryc. 10.61) – badany w latach 30. XX w. – udokumentowano w centralnej części nekropoli, na wysokości 308,5 m n.p.m., w ramach grupy kilku monumentów. Znajduje się około 100 m na N od kopca 67 (nr 33) i 25 m na E od zbadanego przed wojną tumulusa 32. Współrzędne geograficzne: N – 49°05’183’’; E – 024°37’114’’. Kształt kolisty, średnica 26 m, wysokość 0,7 m (pierwotnie 1,5 m). Nasyp wypłaszczony na szczycie.

Rycina 10.61: Kurhan 197. Widok od E

10.3 Badania geomagnetyczne

W maju 2014 r. archeolodzy z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu przeprowadzili pierwszą z dwóch nieinwazyjnych prospekcji geofizycznych na cmentarzysku kurhanowym w Komarowie. W trakcie poprzedzającego rekonesansu terenowego zarejestrowano siedem kurhanów, dokumentując także stan ich zachowania. Dwa z nich, oznaczone numerami 63 i 65, zostały wybrane do pomiarów magnetometrycznych. Za tą decyzją przemawiała bliska lokalizacja obu obiektów, ich relatywnie niewielkie rozmiary, a także stopień pokrywy leśnej, umożliwiający swobodne poruszanie się między drzewami. Omawiane mogiły oddalone są od siebie dystansem około 50 m, a bezpośrednio oddziela je droga leśna (ryc. 10.62).

Rycina 10.62: Komarów. Usytuowanie obszaru badań geomagnetycznych w 2014 r.

Zważywszy na bliskie sąsiedztwo obu omawianych obiektów, udało się je uwzględnić w ramach jednej siatki pomiarowej. Składała się ona z 12 kwadratowych poligonów pomiarowych (gridów) o wymiarach 10 × 10 m. Łączna powierzchnia pomiarowa wyniosła 0,12 ha. W celu uwydatnienia niskomagnetycznych sygnałów, mających duże znaczenie dla niniejszego opisu, a także w celu podkreślenia kontrastów między anomaliami, zdecydowano się zawęzić gradient do przedziału 3 – -3nT.

Badania kurhanów nr 63 i 65 na cmentarzysku w Komarowie ujawniły złożoną strukturę wewnętrzną pierwszej z wymienionych mogił oraz potwierdziły antropogeniczny i funeralny charakter drugiej (ryc. 10.63). Obserwacja kopców w terenie ukazała, że pierwsza z dwóch wzmiankowanych mogił posiada wyraźniejszy i większy nasyp, podczas gdy druga jedynie nieznacznie góruje nad otoczeniem. W trakcie realizacji badań oba obiekty nie miały śladów poważniejszych zniszczeń, a ze względu na łagodnie nachylone nasypy idealnie nadawały się do przeprowadzenia na nich prospekcji magnetometrycznej.

Pierwsza z opisywanych mogił (kurhan nr 63) położona jest w SW części siatki pomiarowej i mierzy około 15 m w średnicy. Jej zasięg wyznacza owalny pas nieznacznie obniżonych wartości gradientu, który kontrastuje z poziomem natężenia pola magnetycznego typowego dla kontekstu (około 0nT) (ryc. 10.63).Anomalia ta jest wydłużona na osi NE – W, a jej zarys jest najbardziej wyraźny w NW i SE części nasypu. Na innych odcinkach sygnał ten jest rozmazany i zakryty miejscowo występującymi silniejszymi odczytami. Po wewnętrznej stronie omawianej anomalii, równolegle do niej, biegnie ciąg punktowych, dodatnich magnetycznie sygnałów, czasem o wyraźnie spolaryzowanej strukturze. Wzmiankowany element pozwala lepiej określić zasięg przestrzenny kopca, jednak jego regularna dystrybucja jest zaburzona po stronie zachodniej nasypu. Układ ten zamyka wewnątrz centralną część mogiły o nieznacznie podwyższonym poziomie magnetyzacji, pośrodku której odnotowano rozległą, anormalnie dipolową anomalię o owalnym zarysie, osiągającą maksymalne wartości gradientu.

Rycina 10.63: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanów nr 63 i 65 na stanowisku Komarów (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 10,0 × 10,0 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -3 – +3nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanów nr 63 i 65 na stanowisku Komarów z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

Wnioski z interpretacji wyników prospekcji kurhanu nr 63 powinna być raczej ostrożne. Można sądzić, że przynajmniej część anomalii nie jest emitowana przez źródła o pochodzeniu pradziejowym. Najbardziej problematyczną kwestią jest właściwe określenie przebiegu południowej krawędzi nasypu. Na bazie obrazu wynikowego z nałożonymi izohipsami z planu sytuacyjno-wysokościowego, można zauważyć owalne wzniesienie, które pokrywa się z największą koncentracją anomalii, interpretowaną jako kurhan (ryc. 10.62). Z drugiej strony, dwie silnie spolaryzowane anomalie, otoczone przez strefę o istotnie obniżonym poziomie magnetyzacji, wykraczają poza wzniesienie. Niemniej jednak, wciąż pozostają one blisko innych sygnałów, o podobnym poziomie magnetyzacji, identyfikowanych jako elementy konstrukcji kopca. W chwili obecnej powinno się raczej opierać na planie sytuacyjno-wysokościowym, wykonanym dla tej części stanowiska, jednak nie można wykluczać, że nasyp jest w rzeczywistości wydłużony w kierunku południowym.

Z pewną dozą prawdopodobieństwa można określić ciąg wysokich anomalii, prawdopodobnie delimitujących zasięg przestrzenny kurhanu, jako pozostałość strukturalnego elementu znajdującego się we wnętrzu nasypu. Jego lokalizacja tuż przy jego krawędzi wskazuje na intencjonalne działanie, związane z otoczeniem środka mogiły kamiennym lub drewnianym wieńcem. W kilku przypadkach, zwłaszcza w części południowej, można dostrzec anormalnie spolaryzowane anomalie, przylegające do skraju kopca. Potencjalnie odzwierciedlają one termoremanentną magnetyzację, jakiej zostały poddane kamienie z dużą zawartością tlenków żelaza, których domeny wskutek podgrzania i – następującego po tym zdarzeniu – ochłodzenia uległy uporządkowaniu, emitując silne pole magnetyczne. Brak podobnych koncentracji silnych anomalii skłania do wniosku, że skały te, o zróżnicowanej genezie geologicznej odzwierciedlonej przez odmienną orientację dipoli, zostały celowo przyniesione i zdeponowane pod ziemnym płaszczem mogiły. Z drugiej strony, mniej intensywne i normalnie spolaryzowane anomalie, mogą być efektem spalania lub rozkładu materii organicznej, np. drewna, co zwiększyło podatność magnetyczną gleby na obwodzie kurhanu i przyczyniło się do wytworzenia zauważalnej magnetyzacji indukcyjnej. Taka interpretacja jest prawdopodobna zwłaszcza w odniesieniu do północnej krawędzi nasypu, gdzie zarejestrowano nieregularnie owalne, wydłużone na osi NW – SE, dodatnie maksimum. W świetle braku oznak naruszenia pierwotnej formy kurhanu, wskazana wcześniej rozległa i szczególnie intensywna anomalia w centrum nasypu, może być emitowana przez kolejny element konstrukcyjny, zbudowany z materiału bogatego w żelazo. Niemniej jednak pewne wątpliwości co do pradziejowego pochodzenia jej źródła budzi unikalna polaryzacja, która może być produktem jedynie nieokrągłego obiektu. Być może mamy w tym miejscu do czynienia z żelaznym przedmiotem umieszczonym płytko pod powierzchnia gruntu. Wyjaśnienie tych wątpliwości może być tylko osiągnięte poprzez staranną analizę wnętrza kurhanu wykonaną z pomocą odwiertów lub wykopów sondażowych; należy rozważyć także użycie innych metod nieinwazyjnych.

Na podstawie wyników magnetometrii można wywnioskować, że kurhan nr 65, położony w NE sekcji siatki pomiarowej, ma znacznie prostszą strukturę wewnętrzną (ryc. 10.63). Mimo to, daje się on zaobserwować dzięki owalnemu pasowi ujemnych wartości, otaczających przestrzeń cechującą się podwyższonym poziomem magnetyzacji względem kontekstu (ryc. 10.63). Równolegle do wspomnianej okrężnej anomalii biegnie podobna w zarysie struktura, ale tym razem składająca się z dodatnich odczytów, zwłaszcza wyraźna od strony SW i NE, gdzie osiąga ona poziom 2nT. Możemy zatem przypuszczać, że kurhan nr 65 ma na swoim obwodzie pewny element o podniesionej podatności magnetycznej. Niemniej jednak, niezbyt wyraźny charakter tej anomalii w porównaniu z mogiłą nr 63, nie pozwala określić precyzyjnie jej źródła. Być może należy założyć, że pas ten jest w rzeczywistości efektem procesów pedologicznych, które można zinterpretować jako wypłukiwanie i osadzanie się minerałów ferromagnetycznych na brzegach mogiły. Poza tym ewidentnym sygnałem możemy jeszcze wyróżnić niedużą anomalię w centralnej części tego kurhanu, potencjalnie wskazującą na miejsce koncentracji czynności związanych z rytuałem pogrzebowym. Jest ona zbyt mało regularna, aby zasugerować bardziej konkretną interpretację, jednakże wydaje się, że wraz z pierścieniowatą anomalią stanowią one efekt magnetyzacji indukcyjnej.

Podsumowując, można stwierdzić, że badania geofizyczne na cmentarzysku kurhanowym w Komarowie przyniosły intersujące wyniki, które mogą wnieść szereg nowych informacji na temat obrządku funeralnego społeczności kultury komarowskiej. Aby w pełni stwierdzić wartość poznawczą przedstawionych rezultatów, należy je porównać z informacjami o kurhanach badanych wykopaliskowo w ubiegłym wieku. Taka analiza porównawcza pomogłaby określić potencjalne źródła anomalii zarejestrowanych pod nasypami kurhanów.

W kwietniu 2015 r. cztery inne kurhany z cmentarzyska kurhanowego w Komarowie zostały wyselekcjonowane do prospekcji geofizycznej przy użyciu metody magnetometrycznej. Przeprowadzono je w ramach czterech niezależnych powierzchni pomiarowych, rozmieszczonych w różnych częściach kompleksu leśnego pod Komarowem, nieraz znaczenie od siebie oddalonych. Założone siatki pomiarowe miały łączną powierzchnię 0,21 ha. W dwóch przypadkach (kurhany nr 171 i 187) brak zwartej pokrywy roślinnej oraz prawie niewidoczne pozostałości nasypów spowodowały konieczność zagęszczenia profili pomiarowych do jednego trawersu co 0,5 m, w odróżnieniu od interwałów jednometrowych, zastosowanych w odniesieniu do dwóch pozostałych kurhanów uwzględnionych w prospekcji – nr 72 i 188 (ryc. 10.64, ryc. 10.65).

Rycina 10.64: Komarów. Usytuowanie obszaru badań geomagnetycznych w 2015 r. (kurhan 72)

Rycina 10.65: Komarów. Usytuowanie obszaru badań geomagnetycznych w 2015 r. (kurhan 187) (po lewej). Komarów. Usytuowanie obszaru badań geomagnetycznych w 2015 r. (kurhan 188) (po prawej)

Pierwszą z mogił zbadanych na stanowisku w Komarowie w sezonie 2015 był obiekt nr 72. Pomimo wyraźnych śladów naruszenia pierwotnego stanu nasypu w postaci rozległego i głębokiego wkopu w centralnej części, pozostała jego część wyglądała na dobrze zachowaną, stąd uwzględniono go w badaniach geofizycznych. Kurhan rozpoznano w ramach pojedynczego gridu o wymiarach 20 × 20 m. Zobrazowanie wyników prospekcji ujawniło współczesny zasięg nasypu mogiły, który pod względem magnetyczności silnie kontrastuje z otoczeniem (ryc. 10.66). Różnica ta jest bardzo wyraźna, mimo że także kontekst wokół obiektu ma podwyższoną podatność magnetyczną. Sam kopiec manifestuje się na obrazie wynikowym jako szeroka, okrągła w zarysie anomalia, której wartość namagnetyzowania sięga 5nT i obejmuje centrum kurhanu w formie litery C od N, W oraz S, z niewielką przerwą w sektorze wschodnim (ryc. 10.66). Środkowa część nasypu, zawierająca wcześniej wspomniany wkop, charakteryzuje się niskim poziomem magnetyzacji. Zastanawiający jest ukazany na rycinie silny kontrast pomiędzy częścią centralną, a jej otoczeniem. Można sądzić, że magnetyczny obwód mogiły o wartościach dodatnich, pozornie nienaruszony wkopem, jest efektem zdeponowania w tym miejscu materiału ziemnego, wybranego ze środka. W toku procesów postdepozycyjnych nabrał on nowych właściwości magnetycznych, a następnie został on poddany magnetyzacji indukcyjnej, tak istotnie manifestującej się na obrazie. Niemniej jednak, należy również rozważyć możliwość, że w trakcie prospekcji na obiekcie, charakteryzującym się znacznymi spadkami i podwyższeniami terenu, pomiary nie były pobierane na tej samej wysokości od powierzchni ziemi, co prezentują gwałtowne zmiany gradientu. Jeżeli faktycznie najbardziej zewnętrzny obwód płaszcza ziemnego nie został wyeksplorowany w toku wykopalisk, ani zakryty ziemią pozyskaną z wnętrza kurhanu możliwe, że przykrywa on materiał o wysokiej podatności magnetycznej, związany z elementem konstrukcyjnym. Weryfikacja zamieszczonych powyżej hipotez powinna się odbyć przy pomocy innych metod archeologicznych.

Rycina 10.66: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 72 na stanowisku Komarów (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20 × 20 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 x 1,0 m, interpolowana do 0,25 x 0,5m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhany nr 72 na stanowisku Komarów z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

Kolejnym kurhan (nr 171) rozpoznano przy zastosowaniu nieco zmienionej metodyki, o czym już wspomniano wcześniej. Zamiast jednometrowych profili pomiarowych zastosowano profile 0,5 m, tym samym zagęszczając odczyty. Spodziewano się, że zabieg ten uwydatni anomalie reprezentujące płaszcz ziemny mogiły, który tylko nieznacznie manifestuje się w terenie. Ponownie założono pojedynczy grid o wymiarach 20 × 20 m. Uzyskane wyniki nie pozwalają niestety na jednoznacznie wytyczyć zakresu przestrzennego kurhanu, pomimo uchwycenia w miejscu kulminacji nasypu kilku intensywnych, lecz nieregularnych anomalii (ryc. 10.67). Sygnały te, pod względem struktury przestrzennej, mają wydłużone na osi W – E dodatnie maksima magnetyzacji umiejscowione po stronie południowej mniejszych maksimum ujemnych (ryc. 10.67). Niemniej jednak, kwestia interpretacji ich potencjalnych źródeł nie jest prosta. Powodem takiego stanu rzeczy mogą być ewentualne czynniki postdepozycyjne, które wpłynęły na pierwotny układ warstw we wnętrzu kurhanu. Jeżeli założymy, że te rozległe anomalie, sięgające siłą namagnetyzowania wartości rzędu -/+5nT, są w rzeczywistością nakładającymi się oddzielnymi sygnałami, to możemy wnioskować o obecności po powierzchnią gruntu obiektów o podwyższonej podatności magnetycznej. Z drugiej strony można uznać, że sygnał ten pochodzi od jednego źródła w postaci nierównomiernie rozmieszczonej warstwy silnie namagnetyzowanej. Warto odnotować w tym miejscu, że na powierzchni kurhanu nie zarejestrowano w trakcie badań współczesnych „odpadów”.

Rycina 10.67: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 171 na stanowisku Komarów (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20 × 20 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 0,5 m, interpolowana do 0,25 × 0,25 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT)(po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhany nr 171 na stanowisku Komarów z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

Zabieg zagęszczenia profili pomiarowych do interwałów półmetrowych został powtórzony w przypadku kurhanu nr 187. Także i tym razem udało się objąć cały badany obiekt w ramy płaszczyzny pomiarowej, składającej się z pojedynczego gridu o wymiarach 20 × 20 m. Z powodu zalesienia terenu konieczne było pominięcie pomiarów w pewnych miejscach, co dokumentują białe pasy rozciągające się wzdłuż osi N – S. Otrzymany obraz wynikowy w jeszcze mniejszym stopniu niż poprzednio pomaga wyznaczyć zasięg pola magnetycznego generowanego przez mogiłę, wraz z jej elementami konstrukcyjnymi (ryc. 10.68). Na obrazie dominują nieregularnie rozmieszczone anomalie o minimalnie dodatniej wartości namagnetyzowania, które są przedzielone strefami o obniżonym gradiencie. Miejscami występują punktowe maksima magnetyczne oraz anomalie w większości chrakteryzujące się anormalną orientacją dipoli. Zwraca jednak uwagę fakt, że we wschodniej części płaszczyzny pomiarowej biegną one po łuku, równolegle z „księżycowatym” w zarysie pasem o nieznacznie podwyższonej wartości pola magnetycznego (ryc. 10.68). W tej sytuacji ostrożnie można sądzić, że uchwycono krawędź nasypu, która dodatkowo jest obstawiona obiektami generującymi magnetyzację szczątkową (np. kamieniami z minerałami ferromagnetycznymi – pozostałościami zewnętrznego pierścienia kamiennego?). W niniejszym opisie najistotniejsza jest jednak prostokątna anomalia obecna w samym centrum obrazu. Jest ona w przybliżeniu zorientowana dłuższym bokiem na osi NW – SE, a jej wymiary to około 2,5 × 1,5 m. Najwyższy stopień magnetyzacji obserwujemy w północnym narożniku, podczas gdy pozostała część obiektu jest już mnie magnetyczna. Choć obraz ten wydaje się niekompletny, to jednak właśnie ta anomalia jest najsilniej związana z potencjalną strukturą grobową, której należałoby się spodziewać w centrum kurhanu.

Rycina 10.68: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 187 na stanowisku Komarów (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20 × 20 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 0,5 m, interpolowana do 0,25 × 0,25 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhany nr 187 na stanowisku Komarów z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

Wyniki badań ostatniego z rozpoznanych kurhanów na cmentarzysku w Komarowie, w sezonie 2015 (nr 188) przyniósł zdecydowanie najmniej informacji (ryc. 10.69). Omawiany obiekt cechuje się rozległym nasypem, tylko w niewielkim stopniu wznoszącym się ponad otoczenie. Z tego względu należało utworzyć siatkę pomiarową z dziewięciu gridów o wymiarach 10 × 10 m, formując tym samym kwadratową płaszczyznę pomiarową z bokiem o długości 30 m. Analiza wyników prospekcji jest w najlepszym przypadku jedynie próbą zdecydowania czy słaba magnetyzacja widoczna mniej więcej w środkowej części obrazu ilustruje właśnie nasyp kurhanu (ryc. 10.69). Niestety omawiana koncentracja anomalii, choć subtelnie odróżnia się z otoczenia o wyższej podatności magnetycznej gruntu, nie ma regularnego kształtu. Ta ostatnia cecha potencjalnie znajduje uzasadnienie w rzeczywistym stanie zachowania mogiły, która nie ma wyraźnej krawędzi i płynnie przechodzi w otaczający ją teren. Na obrazie widoczne są punktowe, dodatnie maksima magnetyzacji, które jednak nie mogą być w sposób przekonujący powiązane z kurhanem, gdyż nie ujawniają żadnej regularności w rozmieszczeniu.

Rycina 10.69: (na lewo). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 188 na stanowisku Komarów (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20 × 20 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5 m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhany nr 188 na stanowisku Komarów z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

10.4 Informacje archiwalne

Komarów, powiat Stanisławów (wg Sulimirski 1968: 105-119)

Rycina 10.70: Uproszczony plan cmentarzyska kurhanowego w Komarowie. 1 – kurhan kultury komarowskiej, 2 – kurhan kultury ceramiki sznurowej, 3 – inny kurhan, 4 – osada kultury komarowskiej (wg Sulimirski 1968, Plan 1; Makarowicz 2010, ryc. 4.21)

Dosyć wysokie grzbiety wzgórz, biegnące na W od wsi w kierunku SW – NE, tworzą wododział między Łukwą i Łomnicą, dopływami Dniestru, które uchodzą kilka kilometrów dalej na NE. W większości przypadków wzgórza te pokryte są zagajnikami, wśród których sporadycznie występują polany; pozakładano na nich gospodarstwa. Liczne kurhany usytuowane są wzdłuż wąskiego pasa na szczycie tych wzgórz i znajdują się w kilku wsiach. We wsi Komarów zarejestrowano 68 kurhanów układających się w jedną linię. Ma ona około 2,5 km długości. Dwa kurhany (nr 63 i „e”) w rzeczywistości wykraczają poza tę granicę i znajdują się w dwóch sąsiadujących wsiach. Cztery kolejne kurhany wzniesiono nieco niżej, na wzgórzach w pobliżu Komarowa.

Kurhany na szczycie tworzyły grupy składające się z dwóch lub czterech kopców, choć zdarzały się również skupiska liczące od sześciu do dziesięciu. Pas, wzdłuż którego zarejestrowano kurhany, miał od ok. 50 m szerokości, aż do 250 m w najszerszej partii szczytu wzgórza. Odległość pomiędzy poszczególnymi grupami nie przekraczała 150 m.

Cztery kurhany na tym cmentarzysku, w pobliżu granic Kryłosu, na wschodnim skraju wzgórza, zostały zbadane w 1886 r. przez T. Ziemięckiego. Przeprowadziłem kontrolne badanie trzech z nich (nr 2, 3, 4) w 1936 r., identyfikując je na podstawie opisu. Sześćdziesiąt dwa kopce zostały zbadane w latach 1934-1936 przez piszącego te słowa oraz dra J. Grabowskiego, ówczesnego dyrektora „Muzeum Pokuckiego” w Stanisławowie, przy asyście panny I. Siwek oraz pana K. Żurowskiego, wówczas studentów Instytutu Prahistorycznego Uniwersytetu Lwowskiego; ostatni jest obecnie profesorem archeologii pradziejowej na Uniwersytecie Poznańskim. Sześć kurhanów z tego cmentarzyska, oznaczonych „a” – „f” na planie, nie rozpoznano wykopaliskowo. W tym samym czasie dr J. Pasternak badał kurhan określany jako „Nastasyna Mohyła”, który stanowił część cmentarzyska, lecz był usytuowany w sąsiadującej wsi Kryłos (nr 48), 50 m na wschód od kurhanu nr 4. Ponadto dwa kurhany na polach, usytuowane niżej (nr 41 i 64), były zbadane przez nas, podczas gdy dr J. Pasternak zbadał kolejny (nr 43). Jeden („g”) nie został zbadany. Opublikowano jedynie zwięzłe informacje: pełny raport został przygotowany do druku, lecz nie przetrwał wojny.

Numeracja zbadanych kurhanów rozpoczyna się od numeru 5, w nawiązaniu do numeracji pochodzącej z badań T. Ziemięckiego. Materiał z jego badań został zdeponowany w Muzeum Archeologicznym w Krakowie, podczas gdy nasz trafił do Muzeum Pokuckiego w Stanisławowie oraz częściowo do Instytutu Prehistorycznego Uniwersytetu Lwowskiego.

Znaczna wielkość cmentarzyska w Komarowie oraz ukształtowanie terenu świadczą o tym, że nie stanowi ono jednej całości. Pochowani musieli pochodzić z kilku grup rodzinnych, być może klanów, i prawdopodobnie zasiedlali odrębne przysiółki, niedaleko od miejsca pochówku. Jedna z tych osad została odkryta na polu „Dworzyska”, w pobliżu zachodniego krańca cmentarzyska, które było z tego miejsca łatwo dostępne. Mimo poszukiwań niemożliwe było odkrycie innych osad, zwłaszcza zasiedlanych przez osoby pochowane w centralnej części cmentarzyska, w grobach z epoki brązu. Odległość w linii prostej od tych kurhanów do osady na polu „Dworzyska” wynosiła ponad 3 km, lecz głębokie wąwozy znacznie ją zwiększają. Sądzić należy, że pochowani na cmentarzysku nie pochodzili z tej osady.

Większość szkieletów uległa całkowitemu rozkładowi, jedynie położenie oraz układ darów grobowych wskazuje miejsce, w którym złożono zmarłego. Ślady szkieletów zachowały się jedynie w nielicznych przypadkach. Umiejscowienie oraz aranżacja darów grobowych wskazuje, że pod nasypami składano pojedyncze pochówki, lecz nieraz natrafiano na dwa pochówki, bez wątpienia należące do mężczyzny i kobiety, rówieśników. Pochówki wtórne zdarzały się bardzo rzadko i wystąpiły jedynie w dwóch grupach (nr 28, 33, 34, 37, 38); pochodziły one z późnej epoki brązu lub wczesnej epoki żelaza i zostały wkopane w kurhany neolityczne lub pochodzące z epoki brązu.

Pochówki zorientowane były na osi W – E lub NW – SE, sporadycznie NE – SW, a zaledwie jeden (nr 47) na osi N – S. Głowy z reguły skierowane były w kierunku zachodnim. Wymiary grobów oraz układ przedmiotów wskazuje, że zmarli chowani byli w skurczonej pozycji. Kilka pochówków, w tym neolityczne, było ciałopalnych. Kremacja musiała zostać przeprowadzona na miejscu, gdyż zwapnione kości nie były przesuwane, a nasyp budowano nad pozostałościami ciała zmarłego i stosu. Ich układ nie odbiegał od układu pochówków szkieletowych.

Groby występowały niemal wyłącznie w centrum lub w pobliżu środka nasypu. W niektórych grobach neolitycznych zmarli spoczywali w płytkich jamach, lecz zazwyczaj, zwłaszcza w późniejszych okresach, pochówki umiejscawiano w próchnicy pierwotnej. Ciała przeważnie składano w kłodach dębowych, choć pozostałości w niektórych grobach wskazują na rodzaj drewnianych skrzyń.

Wszystkie groby w Komarowie zawierały znaczne ilości węgla drzewnego, rozproszonego w postaci fragmentów pod nasypem oraz w jego obrębie. Często występowały również pozostałości palenisk, co wskazuje na znaczenie ognia w obrzędowości pogrzebowej.

Pojedyncze, intencjonalnie ułożone, otoczaki rzeczne (czasami kilka) odkryto w kurhanach z okresu kultury komarowskiej. W kurhanie nr 11 pięć otoczaków oznaczało granice grobu. Większe zbiorowiska kamieni występowały rzadko. Dwa większe skupiska w kurhanie nr 20 tworzyły strukturę, która w niewielkim stopniu przypominała obstawę kamienną: grób w kurhanie nr 45 otoczony był dużymi otoczakami, podczas gdy pochówek w kurhanie nr 48 spoczywał na warstwie precyzyjnie ułożonych kamieni. Konstrukcja kamienna w kurhanie nr 14 była wyjątkowa, choć ze względu na brak darów grobowych nie udało się określić jej chronologii.

Odłupki krzemienne, nieraz liczne, znaleziono we wszystkich kurhanach, bez względu na ich datowanie. W wielu grobach znaleziono niecharakterystyczne fragmenty ceramiki, które nie pochodziły z naczyń w nich odkrytych i zazwyczaj były małe. W grobach neolitycznych znajdowano grudki ochry, podczas gdy w innych zarejestrowano grudki zwapnionego pyłu ziemnego zastępującego ochrę.

Jedno lub dwa naczynia odkryto w grobach neolitycznych, choć ceramika nie była elementem często w nich występującym. Dary na podróż pośmiertną składano zapewne na drewnianych podkładkach lub innych organicznych pojemnikach. W późniejszych pochówkach odnotowano więcej naczyń. Zastanawiająca jest obecność zniszczonych i niekompletnych naczyń w niektórych pochówkach z epoki brązu, szczególnie ciałopalnych (np. nr 34, 37), znalezionych w towarzystwie innych, w pełni zachowanych pojemników.

Kurhany komarowskie nie były równoczasowe. Poza pochówkami zawierającymi typowe neolityczne dary grobowe wystąpiły również kurhany ze środkowej i późnej epoki brązu, wraz z charakterystyczną ceramiką i innymi darami grobowymi. Ostatnie należały do tzw. kultury komarowskiej, określonej tak przez piszącego te słowa w nawiązaniu do nazwy tego cmentarzyska.

Kopce neolityczne były rozproszone na terenie całego cmentarzyska, nieraz występowały w grupach liczących od dwóch do trzech mogił, nieraz pojedynczo. Jednakże groby kultury komarowskiej zlokalizowane były w centrum cmentarzyska, gdzie tworzyły dwie duże grupy na polu „Lis”, obie liczące po około 10 kurhanów. Kilka grobów „komarowskich”, datowanych na późną epokę brązu, znajdowało się na E od wspomnianych powyżej. Były to głównie pochówki wtórne w kopcach neolitycznych i pochodzących ze środkowej epoki brązu. Rozkład kurhanów w obrębie poszczególnych grup przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Grupy kurhanów na cmentarzysku w Komarowie i ich datowanie (wg Sulimirski 1968, Table 26)

Grupa		Neolit i wczesna epoka brązu	Kultura komarowska	Nieokreślone
A		39, 40, 42		57
B		59		30, 58
C - a		31	55	56
C - a		16, 17, 18
C - c		37, 38, 52, 63	37/s, 38/s
C - d		49, 50
D - a		53		54
D - b				60
D - c				61, 62
E - a		32	33, 33/s, 34, 34/s, 36, 47, 48
E - b		25, 26	35
F - a		24	19, 20, 21, 22, 23, 37, 51
F - b		29	45, 46
F - c		44	6, 7, 8, 9, 10, 11, 14, 15, 28
F - d		5	12, 13
G - a		2		1, 3
G - b		65		4
H		64
J			43	41
Suma		25	28 + 4 wtórne	12

Dokładna analiza położenia kurhanów z poszczególnych okresów ujawnia, że kopce „komarowskie” zawsze grupowały się wokół kurhanów neolitycznych lub z wczesnej epoki brązu; ostatnie zazwyczaj znajdowały się na wschodnim skraju omawianych grup, a groby „komarowskie” znajdowały się na W od nich.

Ten układ chronologiczny widać wyraźnie w skrajnie wschodniej grupie kurhanów okresu „komarowskiego” (grupa F-c), która przylegała do późnoneolitycznego lub wczesnobrązowego kurhanu nr 44. Blisko jego wschodniego krańca był usytuowany kurhan nr 28 z okresu II, lecz wszystkie pozostałe nasypy zlokalizowane były na S lub na południowy zachód od niego. Najbliższe były kopce nr 8 i 6, usytuowane obok siebie, oba bogato wyposażone i datowane na koniec okresu I. Nieco dalej na S, w tym samym rzędzie, znajdował się kurhan nr 9, również datowany na okres I. Blisko nich, w kierunku południowo-zachodnim, znajdowały się kurhany nr 10 i 7, tworzące drugi rząd, datowane na okres II. Na W od nich, na skraju grupy, były zlokalizowane kurhany nr 11, 14 i 15, wszystkie pochodzące z okresu III.

Ten układ był zbliżony do sąsiadującej grupy F-b, którą zapoczątkował neolityczny lub wczesnobrązowy kurhan nr 29, usytuowany na wschodnim skraju grupy. Na W od niego znajdował się grób 46 z okresu „komarowskiego” II, a blisko niego, nieco dalej na N, usytuowany był kurhan nr 45 z okresu III; kolejna para kurhanów znajdowała się na S od powyższych: kopiec nr 12 z okresu II znajdował się blisko nasypu neolitycznego, drugi (nr 13 z okresu III) był za nim, w kierunku południowym. Neolityczny lub wczesnobrązowy kurhan 24 z kolejnej grupy F – a był zlokalizowany podobnie, na wschodnim skraju grupy. Blisko niego wzniesiono kurhan 21 z okresu I oraz nasyp 27, o nieco późniejszej metryce, tj. z przełomu okresu I i II; ten ostatni znajdował się nieco bardziej w kierunku północno-zachodnim. W pobliżu, na N od kurhanu 24, ulokowano kurhan 23 z okresu II, a kurhan 19 z okresu III wzniesiono na zachodnim skraju grupy; kolejny kurhan z okresu III (nr 20) znajdował się w centrum grupy.

Kolejna grupa – E-a różni się tym, że kurhan neolityczny lub wczesnobrązowy występuje na północnym skraju, a nie na wschodnim, lecz poza tym układ ten nie odbiega od poprzedniego. Kurhan 34 (grób pierwotny) z fazy przejściowej między I a II okresem jest usytuowany na południowy wschód od nasypu neolitycznego. Na E od niego znajdował się grób nr 36 z okresu II. Nasyp nr 48, z okresu III, został wzniesiony na zachodnim skraju grupy. Grób nr 33 z okresu IV został umieszczony w centrum, blisko nasypu neolitycznego, a podobny układ zarejestrowano w pochówku wtórnym z tego samego okresu w kurhanie 34. Wreszcie, kurhan nr 47 z okresu IV ulokowano nieco poza grupą, po jej zachodniej stronie (…).

Badania całego cmentarzyska w Komarowie zaowocowały oczekiwanymi wcześniej rezultatami. Wynika z nich, że zwyczaj usypywania nasypów nad grobami przeważał na tym obszarze od neolitu do początków wczesnej epoki żelaza. Ustalona ciągłość użytkowania cmentarzyska wskazuje na brak przerw w zaludnieniu tego obszaru.

Kurhan 1 był częścią grupy składającej się z trzech nasypów (nr 1-3) zbadanych w 1886 r. przez T. Ziemięckiego. Miał 24 m średnicy i wysokość 1,5-2 m. Został przekopany na skos transzeją o długości 8 m, szerokości 1,6 m oraz głębokości 2,6 m. Na głębokości 1,05 m odkryto w nim jedynie krzemień.

Kurhan 2 (ryc. 10.71; Sulimirski 1968, Plan 16:1). Miał 14 m średnicy, 40 cm wysokości, choć pierwotnie był wyższy. T. Ziemięcki znalazł w nim jedynie nóż krzemienny. Przebadałem go ponownie w 1936 r. W jego centrum odkryto jamę grobową (f), zorientowaną na osi NW – SE, o długości 1,8 m, wkopaną około 20 cm w próchnicę pierwotną. Większa jej część została zniszczona przez transzeję wykopaną przez T. Ziemięckiego. Była wypełniona luźną czerwoną, wypaloną gliną, węglem drzewnym oraz zwapnionymi kośćmi ludzkimi. W kilku miejscach na warstwie starożytnej wokół grobu odkryto parę odłupków krzemiennych (b), grudek węgla drzewnego oraz pojedynczą skorupę (c). Reprezentowała ona trypolski typ „D”, była grubościenna i nosiła ślady czerwonej farby. Na S od grobu, na warstwie próchnicy pierwotnej spoczywało kilka zwapnionych kości (a).

Rycina 10.71: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 2 (Sulimirski 1968, Plan 16:1)

Kurhan 3. Średnica 14 m, wysokość 40 cm. T. Ziemięcki nie odnalazł w nim niczego. Zbadałem go ponownie w 1936 r. Na dawnej powierzchni, na północny wschód od centrum, odkryto kilka odłupków krzemiennych oraz fragment ceramiki. Reprezentował on typ „D” ceramiki trypolskiej i nie odróżniał się od ceramiki odkrytej na terenie osady na polu „Dworzysko”.

Kurhan 4. Znajdował się blisko granicy z Kryłosem, jakieś 50 m na E od kurhanu datowanego na wczesną epokę brązu, badanego przez J. Pasternaka. Miał 16 m średnicy i 50 cm wysokości. Zdaniem T. Ziemięckiego, w południowej części obszaru odkryto naczynie „wypełnione popiołami”, które uległo zniszczeniu. Wewnątrz znajdował się krzemień, a obok spoczywał grocik krzemienny. Zbadałem ten nasyp w 1936 r. Odkryto zaledwie dwa fragmenty ceramiki z naczynia, o którym wspomniał T. Ziemięcki. Był to mały nieornamentowany puchar o półkulistym brzuścu.

Kurhan 5. Zbadany przez mnie w 1934 r., był jednym z większych nasypów, usytuowanym na polanie. Miał 18 m średnicy i 1 m wysokości. Jego nasyp zawierał kilka małych skorup, odłupki krzemienne oraz trzy wkładki. Na dawnej powierzchni, jakieś 1,5-2 m na E od centrum kurhanu, stały dwa naczynia, oba bardzo kruche i zgniecione: (a) amfora z dwoma uchwytami oraz (b) puchar lub misa. Ten drugi miał wysoką szyjkę oraz wywiniętą krawędź. Jego ornamentyka składała się z nacinanych „rybich ości” na brzuścu i kilku poziomych rzędów krótkich skośnych linii zmieniających się na szyjce. Rysunki obu z nich zaginęły podczas II wojny światowej i nie byłem w stanie ich odzyskać. Niedawno rysunek misy został opublikowany przez J. Machnika (J. Machnnik, Studia nad kulturą ceramiki sznurowej w Małopolsce. Wrocław–Warszawa–Kraków 1966, Pl. XLV:C3). Blisko tych naczyń spoczywał topór (Sulimirski 1968, Fig. 16:11) wykonany z czarnego krzemienia odmiany „Bug”, o nieregularnym czworokątnym przekroju.

Przekrój poprzeczny kurhanu był następujący: 30 cm szarej gleby ornej, następnie 50 cm ziemi nasypowej koloru szarego, ciemniejszej w dolnej części, bliżej centrum. Sam kurhan zbudowano na pierwotnym niemal czarnym humusie, który na głębokości 30 cm (1,1 m od szczytu nasypu) stawał się coraz bardziej brązowawy, a na głębokości ok. 1,7 m od szczytu nasypu pojawiła się czysta żółta gleba. Ta sama sekwencja warstw została zarejestrowana we wszystkich nasypach badanych w Komarowie.

Kurhan 6. Tworzył część większej grupy usytuowanej na polanie. Miał 19 m średnicy, 70 cm wysokości (ryc. 10.72; Sulimirski 1968, Plan 12:1). W centralnej części pokrytej nasypem odkryto zarys jamy grobowej (j) o powierzchni ok. 2 na 1 m, zorientowanej na osi E – W. Miała zaledwie 25 cm głębokości. Na jej dnie spoczywał szkielet, z głową skierowaną na E, lecz zachowały się z niego jedynie fragmenty czaszki (d). W południowo-wschodnim narożniku, w pobliżu głowy, stał kubek oraz misa (i-1,2) (ryc. 10.73; Sulimirski 1968, Plate 16:6); drugie z tych naczyń ma ukośne kanelury na brzuścu, lecz uległo rozkładowi: było zbliżone do egzemplarza pochodzącego z kurhanu 11/a-2. Na klatce piersiowej szkieletu spoczywała brązowa szpila (h) (ryc. 10.74:1; Sulimirski 1968, Fig. 26:7), natomiast na zewnątrz, wzdłuż wschodniej ściany, stały trzy naczynia: garnek tulipanowaty (a); mały puchar (e) (ryc. 10.75; Sulimirski 1968, Plate 16:2) z podniesioną listwą na szyjce, pokrytą rzędem nakłuć poniżej nacinanego ornamentu; mały tulipanowaty garnek (f), który uległ zniszczeniu. Wzdłuż zachodniej części grobu znajdowały się niemal rozłożone kłody drewna (c), pokrywające obszar o długości około 2 m i szerokości 50 cm, prawdopodobnie platformę kolejnego (męskiego) pochówku. W południowej części kłód spoczywał mały brązowy sztylet w drewnianej pochwie (b) (ryc. 10.74:2; Sulimirski 1968, Fig. 26:9), a jakieś 2 m na E od niego leżał mały kolczyk ze złota (g) (ryc. 10.74:3; Sulimirski 1968, Fig. 26:8).

Rycina 10.72: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 6 (Sulimirski 1968, Plan 12:1)

Rycina 10.73: Misa typu M21, niezdobiona. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 5,5 cm, R1 – 7,5 cm, R3 – 8,5 cm, R4 – 4 cm

Rycina 10.74: 1 – szpila brązowa tordowana z główką romboidalną, zachowana częściowo, główka zdobiona dookolnie otworkami, w środku cztery wytłaczane punkty – guzki. Długość – 24,7 cm, długość główki – 7,2 cm, szerokość ok. 5,2 cm, grubość nóżki – 0,3-0,4 cm; 2 – sztylet brązowy z żeberkiem, rekonstruowany. Długość – 10,5 cm, szerokość – 3,2 cm, grubość – 0,3-0,4 cm; 3 – złoty pierścień lub zausznica z drutu, średnica 1,6 cm, grubość 0,2 cm (Sulimirski 1968, Fig. 26:7-9)

Rycina 10.75: Puchar typu P21, zdobiony dookolnie: pod krawędzią – klinowatymi nakłuciami, na szyjce – czterema liniami rytymi, na brzuścu – listwa plastyczną z okrągłymi nakłuciami, poniżej grupami pięciu rytych linii ukośnych, współtworzących zwielokrotnione kąty. Krawędź ostra, dno lekko wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 14,5 cm, R1 – 12,5 cm, R2 – 11 cm, R3 – 13,5 cm, R4 – 8 cm

Kurhan 7. Miał 16 m średnicy, 40 cm wysokości i był zaorany. Około 1 m na S od centrum, na poziomie dawnej próchnicy, odkryto naczynie (a), zaś 2 m na północny zachód od niego leżał krzemienny drapacz (b). Oba przedmioty zaznaczają miejsce pochówku szkieletu, który uległ rozkładowi.

Kurhan 8 (ryc. 10.76; Sulimirski 1968, Plan 12:2). Należał do grupy trzech kurhanów (kurhany nr 6, 7 opisane powyżej). Miał 16 m średnicy, 40 cm wysokości i był niemal w całości przeorany, co w znacznym stopniu zniszczyło grób. Pochówek znajdował się w centrum i był zorientowany na osi SW – NE. Wypełnisko w postaci luźnej ziemi, która wypełniała płytką jamę w próchnicy pierwotnej, doskonale wskazywało grób. Na jego narożnikach spoczywało sześć naczyń. Jednym z nich był niezdobiony tulipanowaty puchar (b) (ryc. 10.77; Sulimirski 1968, Plate 16:1); dwa pozostałe reprezentowały kubki z uchami, z których jeden (d) był prawie doszczętnie zniszczony orką, lecz widoczne było jego podobieństwo do okazu odkrytego w kurhanie 12/b, drugi zaś (e) (ryc. @ref(fig:r0983 ); Sulimirski 1968, Plate 16:10) zdobiony był czterema guzami na brzuścu, a każde z nich otaczały półkoliste żłobienia. Trzy pozostałe naczynia stały we wschodnim narożniku: mała niezdobiona czarka (c-1) (ryc. 10.79; Sulimirski 1968, Plate 16:8), mały kubek (c-2) i niewielka misa (c-3) (ryc. 10.80; ryc. VIII.86; Sulimirski 1968, Plate 16:7), oba niezdobione. We wschodniej części dna grobu spoczywało dębowe pudełko/szkatułka (f) (ryc. 10.76; Seidl 1935), które zawierało kilka brązowych i złotych ozdób osobistych. Jedna złota zawieszka (a) (ryc. 10.82) została znaleziona około 2 m na E od grobu, w glebie ornej, co prawdopodobnie wynikało z destrukcyjnego wpływu orki. Znalezione w pudełku brązowe ozdoby to (ryc. 10.83; Sulimirski 1968, ryc. 26:1-6): szpila o długości 37 cm, z okrągłą, masywną i perforowaną główką o średnicy 4,5 cm, w górnej partii kolista, w dolnej części kwadratowa i tordowana (ryc. 10.76:1); masywna bransoleta o średnicy 7,7 cm, wykonana z pręta o okrągłym przekroju, grubości 1,5 cm, ze zwężającymi się końcami, jego powierzchnia pokryta była kilkoma grupami głębokich żłobków; naszyjnik wykonany z okrągłego pręta, o grubości 6 mm, o średnicy 14,2 cm, z końcami zawiniętymi w spiralne tarcze (ryc. 10.76:3); dwa identyczne zestawy ozdób głowy lub uszu, które składały się z kilku rurkowatych paciorków wykonanych z brązowego drutu, z dwoma pierścieniami o średnicy 2 cm, z końcami zawiniętymi w spiralę, każdy składał się z dwóch dzwonowatych zawieszek z podłużnym rurkowatym otworem, do którego mocowano złotą zawieszkę o średnicy 1,6 cm (ryc. @ref(fig:r0988:2, ryc. VIII.89). Czwarta złota zawieszka była tego samego typu, lecz większa, o długości 5 cm. Wszystkie te przedmioty były dobrze ułożone w pudełku, szpila spoczywała ukośnie.

Rycina 10.76: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 8 (Sulimirski 1968, Plan 12:2)

Rycina 10.77: Garnek typu G112, niezdobiony. Krawędź pogrubiona, ścięta prosto, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 13 cm, R1 – 12,5 cm, R2 – 11 cm, R3 – 13,5 cm, R4 – 7,5 cm

Rycina 10.78: Kubek typu K22, zdobiony na uchu czterema pionowymi żłobkami, na brzuścu dookolnie okrągłymi nakłuciami, pod nimi czterema guzami plastycznymi, obwiedzionymi od góry trzema łukowatymi żłobkami. Krawędź ścięta prosto, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 10,5 cm, R1 – 10 cm, R2 – 9 cm, R3 – 12 cm, R4 – 5,5 cm

Rycina 10.79: Puchar typu P22a, zdobiony dookolnie na brzuścu drabinką, pod nią – wątkami kątów. Krawędź zaokrąglona, dno wyodrębnione w stopkę. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 5,5 cm, R1 – 7 cm, R2 – 4,5 cm, R4 – 5 cm (fot. Sulimirski 1968, Plate 16:8)

Rycina 10.80: Misa typu M21, niezdobiona. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 5,5 cm, R1 – 7 cm, R3 – 7,5 cm, R4 – 4 cm

Rycina 10.81: Misa typu M21, niezdobiona. Krawędź pogrubiona, zaokrąglona, dno wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 5 cm, R1 – 8,5 cm, R4 – 3,5 cm

Rycina 10.82: Złota zawieszka z blachy, wymiary: 2,8 cm × 2,1,cm

Rycina 10.83: Zawartość dębowej skrzynki: 1 – szpila brązowa tordowana, z główką gwoździowatą, przekłutą. Długość 37 cm, średnica główki 4,3 cm, grubość nóżki – 0,25-0,6 cm; 2 – naszyjnik wieloelementowy (rekonstrukcja), składający się z brązowych skrętów salta leone, czterech brązowych pierścieni z tarczkami spiralnymi, czterech brązowych zawieszek trąbkowatych i trzech zawieszek ze złota. Przedmiot uległ zniszczeniu; 3 – naszyjnik brązowy zakończony tarczkami spiralnymi, średnica 14,2 cm, drut okrągły w przekroju o średnicy 0,6-0,7 cm; 4 – bransoleta brązowa ze zwężającymi się końcami, zdobiona motywami równoległych linii i kątami, wymiary: 7,7 cm × 6,2 cm, grubość 0,5-1,3 cm.

Rycina 10.84: Pozostałości po naszyjniku wieloelementowym (por. ryc. 10.83:2)

Kurhan 9 (ryc. 10.85; Sulimirski 1968, Plan 12:3), 17 m średnicy, 60 cm wysokości, zniszczony orką. Pięć naczyń odkrytych na starożytnej warstwie na E od centrum prawdopodobnie zaznaczało miejsce pochówku zorientowanego na osi S – N, w którym szkielet uległ rozkładowi. Trzy naczynia znajdowały się na północnym skraju grobu: niezdobiona misa (a-1) (ryc. 10.86; Sulimirski 1968, Plate 16:13), zdobiony kubek (a-3) (ryc. 10.87; Sulimirski 1968, Plate 16:9) i tuplianowaty kubek (a-2) (ryc. 10.88; Sulimirski 1968, Plate 16:5). Na wschodniej stronie odkryto misę zbliżoną do tej wspomnianej wyżej (b) (ryc. 10.89), natomiast na południowym skraju – puchar (c) (ryc. 10.90; Sulimirski 1968, Fig. 28:7) zdobiony poziomymi żłobieniami i wzorem „rybich ości”.

Rycina 10.85: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 9 (Sulimirski 1968, Plan 12:3)

Rycina 10.86: Misa typu M21, niezdobiona. Krawędź zaokrąglona, dno lekko wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 16 cm, R1 – 19 cm, R4 – 12 cm

Rycina 10.87: Misa typu M21, zdobiona dookolnie pod krawędzią i na brzuścu dwoma liniami rytymi, a wewnątrz nich rytymi kątami, poniżej pionowe nakłucia. Krawędź prosto ścięta, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 9,5 cm, R1 – 14,5 cm, R3 – 16,7 cm, R4 – 8 cm

Rycina 10.88: Garnek typu G112, niezdobiony. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 14 cm, R1 – 13,5 cm, R2 – 12,3 cm, R3 – 14,1 cm, R4 – 7 cm

Rycina 10.89: Puchar typu P22, zdobiony pod krawędzią i na szyjce czterema dookolnymi liniami rytymi, przerywanymi trzema rytymi krótkimi liniami pionowymi. Krawędź pogrubiona, ścięta prosto, dno lekko wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 10,8 cm, R1 – 9,8 cm, R2 – 9,3 cm, R3 – 9,8 cm, R4 – 4 cm

Rycina 10.90: Puchar typu P22, zdobiony dookolnie pod krawędzią i na brzuścu trzema liniami rytymi, pod nimi jodełkami, niżej układ powtarza się. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. H – 12 cm, R1 – 10,5 cm, R2 – 10 cm, R3 – 11 cm, R4 – 6 cm

Kurhan 10 (ryc. 10.91; Sulimirski 1968, Plan 12:4). Średnica 16 m, wysokość 40 cm, zniszczony orką. Jedenaście naczyń (na NW od centrum) ułożonych na linii SW – NE ewidentnie zaznaczało miejsce pochówku o długości 3 m i szerokości 2 m. Dwa naczynia znajdowały na południowo-zachodnim skraju: tulipanowaty garnek (a-1) (ryc. 10.92; Sulimirski 1968, Plate 18:5) z podniesioną listwą oraz mały kubek (a-2) (ryc. 10.93; Sulimirski 1968, Plate 18:16). Na E od ostatniego złożono dwa naczynia: mały puchar (c-1) (ryc. 10.94; Sulimirski 1968, Plate 18:7) i misę (c-2) (ryc. 10.95; Sulimirski 1968, Plate 16:20), a na północno-wschodnim skraju – tulipanowaty garnek z ornamentem żłobków na szyjce (d-1), wewnątrz którego odkryto podobny, mniejszy garnek tego samego typu (ryc. 10.96; Sulimirski 1968, Plate 18:3) i dwie misy (d-2,3) (ryc. 10.97; Sulimirski 1968, Plate 16:18). Na północnym skraju zarejestrowano zgnieciony puchar (e) (ryc. 10.98:2; Sulimirski 1968, Fig 28:5) i tulipanowaty garnek (f) (ryc. 10.99; Sulimirski 1968, Plate 18:8), a 2 m na południowy wschód od opisanych powyżej naczyń znajdował się kolejny tulipanowaty garnek (b).

Rycina 10.91: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 10 (Sulimirski 1968, Plan 12:4)

Rycina 10.92: Garnek typu G111, zdobiony na szyjce dookolną listwą plastyczną. Krawędź pogrubiona, prosto ścięta, dno wąskie, niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 29 cm, R1 – 20 cm, R2 – 18 cm, R3 – 20 cm, R4 – 7 cm

Rycina 10.93: Misa typu M21, niezdobiona. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 4 cm, R1 – 7 cm, R4 – 4,4 cm

Rycina 10.94: Puchar typu P22, zdobiony dookolnie na szyjce i brzuścu siedmioma liniami rytymi, poniżej wątkami zwielokrotnionych kątów (po pięć w grupie), wewnątrz nich 5-6 pionowych nakłuć. Krawędź ścięta do wewnątrz, dno lekko wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 15,5 cm, R1 – 16 cm, R2 – 15 cm, R3 – 15,5 cm, R4 – 8,5 cm

Rycina 10.95: Misa typu M21, zdobiona dookolnie na całej powierzchni: pod krawędzią – pionowymi nakłuciami, poniżej dwoma poziomymi liniami rytymi i kątami wewnątrz nich, niżej – wątkiem sieci o oczkach romboidalnych. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. Krawędź ścięta prosto, dno niewyodrębnione. H – 11 cm, R1 – 16,5 cm, R3 – 18,5 cm, R4 – 12 cm

Rycina 10.96: Puchar typu P22, zdobiony pod krawędzią, na szyjce i w górnej partii brzuśca dookolnymi okrągłymi nakłuciami, sześcioma dookolnymi liniami rytymi, przerywanymi dwoma krótkimi, pionowymi liniami rytymi wypełnionymi liniami ukośnymi, poniżej krótkimi, ukośnymi liniami rytymi. Krawędź pogrubiona, ścięta łukowato. H – 13,8 cm, R1 – 12,5 cm, R2 – 10,5 cm, R3 – 12,3 cm, R4 – 6,7 cm (fot. Sulimirski 1968, Plate 18:3)

Rycina 10.97: Misa typu M21, niezdobiona. Krawędź zaokrąglona, dno lekko wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 12,5 cm, R1 – 21,4 cm, R3 – 20,8 cm, R4 – 9,3 cm

Rycina 10.98: 1 – puchar typu P22 zachowany fragmentarycznie, zdobiony dookolnie na szyjce okrągłymi odciskami i sześcioma (?) liniami rytymi. H – ?, R1 – 18,2 cm, R2 – 15,7 cm, R3 – 18,8 cm; 2 – fragment wylewu naczynia, zdobiony pionowymi i ukośnymi, krótkimi liniami rytymi oraz nakłuciami. R1 – 12,3 cm

Rycina 10.99: Garnek typu G122, niezdobiony. Krawędź ścięta prosto, dno lekko wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 18,5 cm, R1 – 14,7 cm, R2 – 13,5 cm, R3 – 14,6 cm, R4 – 7,4 cm

Kurhan 11 (ryc. 10.100; Sulimirski 1968, Plan 13:2), 16 m średnicy, 40 cm wysokości, mocno zaorany, co spowodowało zniszczenia górnych partii wielu naczyń, uszkodzona lub mocno zniszczona została też część grobu. Pochówek znajdował się w pobliżu centrum, na dawnym poziomie; jego długość wynosiła około 3 m, zorientowany był niemal na osi NW – SE. Ciało zmarłego złożono zapewne w pozycji wyprostowanej, natomiast stos znajdował się nad nim. Częściowo zwapnione kości wskazywały układ pochówku. Na całej powierzchni występował węgiel drzewny, który tworzył małe koncentracje również poza jamą grobową. Zwłoki złożono z głową na północny zachód, na co wskazują pozostałości czaszki (c). W północno-zachodnim narożniku grobu stały dwie misy (a-1, 2) (ryc. 10.101, ryc. VIII.107; Sulimirski 1968, Plate 17:1, 10), większa i mniejsza, obie zdobione na brzuścu kanelurami, a dalej na S znajdował się tulipanowaty garnek (b) ułożony do góry dnem – zaginęły wszelkie notatki na jego temat. Blisko stóp zmarłego spoczywały dwa małe kubki (p-1, 2) (ryc. 10.103, ryc. VIII.109; Sulimirski 1968, Plate 18:18) i większy zdobiony kubek z uchem (p-3) (ryc. 10.105:3; Sulimirski 1968, Plate 17:4). Wokół wschodniego krańca grobu spoczywało pięć otoczaków (j), a wewnątrz paleniska o miąższości 10 cm, zajmującego obszar o średnicy 20 cm, leżało ponad 100 małych odłupków krzemiennych (m) wymieszanych z węglem drzewnym; odkryto tam również kilka skorup należących do naczyń rozproszonych wzdłuż północnego skraju grobu (d, k, m): misy z ornamentem kanelurowanym (ryc. 10.105:4; Sulimirski 1968, Fig. 27:5) i tulipanowatego garnka (ryc. 10.105:1; Sulimirski 1968, Fig. 28:2). Wzdłuż drugiego, południowego skraju grobu odnotowano, również rozproszone, fragmenty misy z ornamentem kanelurowanym (e, f) (ryc. 10.105:2; Sulimirski 1968, Fig. 27:10).

Rycina 10.100: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 11 (Sulimirski 1968, Plan 13:2)

Rycina 10.101: Waza typu W21, zdobiona na szyjce czterema dookolnymi liniami rytymi, na brzuścu – ukośnymi szerokimi żłobkami. Krawędź ścięta półkoliście, dno wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 14,3 cm, R1 – 23,3 cm, R2 – 21,2 cm, R3 – 23 cm, R4 – 12 cm

Rycina 10.102: Waza typu W12, zdobiona na brzuścu dookolnie dwoma liniami rytymi, poniżej szerokimi ukośnymi/łukowatymi kanelurami formującymi wąskie listewki plastyczne. Krawędź lekko pogrubiona ścięta prosto, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 14,5 cm, R1 – 16 cm, R2 – 15,5 cm R3 – 19 cm, R4 – 8,7 cm

Rycina 10.103: Waza typu W11, miniaturowa, niezdobiona. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 4,8 cm, R1 – 6 cm, R3 – 8 cm, R4 – 4 cm

Rycina 10.104: Garnek typu G112, miniaturowy, niezdobiony. Krawędź fasetowana, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 5,2 cm, R1 – 6 cm, R2 – 5,5 cm, R3 – 6,3 cm, R4 – 4 cm

Rycina 10.105: 1 – garnek typu G112, smukły, niezdobiony. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. H – 16,8 cm, R1 – 12,5 cm, R2 – 10,5 cm, R3 – 13,5 cm, R4 – 6,5 cm. 2 – amfora typu A111, zdobiona na brzuścu dookolnymi, pionowymi szerokimi kanelurami. Krawędź zaokrąglona, dno wyodrębnione, ucha pionowo przekłute. H – 16, cm, R1 – 14 cm, R2 – 13 cm, R3 – 17,5 cm, R4 – 8,3 cm. 3 – dzban typu D21, zdobiony na brzuścu dookolnie trzema poziomymi liniami rytymi, miedzy pierwszą i druga występują poziome, łezkowate nakłucia, od trzeciej odchodzą ryte trójkąty, poniżej – centralnie umieszczony motyw krzyża jerozolimskiego. H – 9 cm, R1 – 12,5 cm, R2 – 12,3 cm, R3 – 16,5 cm, R4 – 6,5 cm. 4 – waza typu W22, zdobiona dookolnie pod krawędzią półkolistymi żłobkami, na szyjce – poziomą linią rytą, poniżej – szerokimi, ukośnymi kanelurami. Krawędź prosto ścięta, dno wyodrębnione. H – 11 cm, R1 – 14 cm, R2 – 13,5 cm, R3 – 15,3 cm, R4 – 8,2 cm

Kurhan 12, 12,20 m średnicy, 80 cm wysokości. W nasypie odkryto odłupek krzemienny, a na warstwie dawnego humusu, około 1 m na S od centrum, spoczywał zmiażdżony tulipanowaty garnek z podniesioną listwą na szyjce. Nie natrafiono na żadne ślady szkieletu.

Kurhan 13 (ryc. 10.106; Sulimirski 1968, Plan 13:4), 15 m średnicy, 30-40 cm wysokości, zaorany; naczynia i grób były częściowo zniszczone. Na S od centrum, w próchnicy pierwotnej, odkryto niemal całkowicie rozłożone kłody lub deski, rozciągające się na linii W – E, które pokrywały powierzchnię o długości 1,7 m i szerokości 1 m (h) (ryc. 10.107). Jedna pionowa ułożona kłoda znajdowała się we wschodnim skraju grobu. Poniżej odkryto warstwę ciemnej luźnej ziemi o miąższości 5 cm. W jej zachodniej części dostrzegalne były delikatne ślady szkieletu, zwłaszcza czaszki (g), blisko której spoczywała grudka wypalonej gliny, najprawdopodobniej zastępującej ochrę. Wokół grobu, głównie w narożnikach, stały cztery naczynia: mały niezdobiony kubek (a) (ryc. 10.108; Sulimirski 1968, Plate 21:9) w części wschodniej; w północno-wschodnim narożniku złożono zdobiony kubek z uchem (b) (ryc. 10.109; Sulimirski 1968, Plate 21:8) z wysokim lejkowatym kołnierzem; w północno-zachodnim narożniku znajdował się kolejny kubek z uchem, niestety, zniszczony (c); w końcu, w południowo-zachodnim narożniku odkryto odwrócony do góry dnem puchar (e) (ryc. 10.110; Sulimirski 1968, Plate 21:10) z płaskim wylewem i kanelurowanym poziomym zdobieniem na całej powierzchni. Blisko niego spoczywała pokrywka (d) o ciemnobrązowej barwie i dobrze wygładzonej powierzchni (ryc. 10.108; Sulimirski 1968, Plate 21:11).

Rycina 10.106: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 13 (Sulimirski 1968, Plan 13:4)

Rycina 10.107: Komarów, kurhan 13. Relikty drewnianej konstrukcji grobu (niepublikowane zdjecie z archiwum prof. Tadeusza Sulimirskiego). Zbiory Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Krakowie. Dzięki uprzejmości prof. Jana Machnika i dra Pawła Jarosza

Rycina 10.108: Waza typu W11 z pokrywką, niezdobiona. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 6,2 cm, R1 – 9 cm, R3 – 12 cm, R4 – 6 cm. Pokrywka trójkątna w przekroju, średnica – 10,5 cm, wysokość – 4,5 cm

Rycina 10.109: Dzban typu D21, zdobiony na szyjce trzema rytymi liniami poziomymi, na brzuścu – grupami lekko ukośnych linii rytych (po cztery), zwróconych góra ku sobie. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 13,5 cm, R1 – 14,4 cm, R2 – 10 cm, R3 – 14,4 cm, R4 – 5,7 cm

Rycina 10.110: Puchar typu P22a, zdobiony na całej powierzchni poziomymi żłobkami. Krawędź zaokrąglona, dno wyodrębnione w stopkę. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 9 cm, R1 – 9,5 cm, R2 – 8,5 cm, R3 – 9,1 cm, R4 – 6 cm

Kurhan 14 (ryc. 10.111; Sulimirski 1968, Plan 13:3), 17 m średnicy, 60-70 cm wysokości. W nasypie, na głębokości 30 cm, odkryto trzy grupy dużych otoczaków (a, b, c), znajdujących się w odległości około 2 m od siebie. Głębiej, na obszarze zamkniętym tymi trzema grupami, odsłonięto specyficzną konstrukcję kamienną. Był to rodzaj kwadratowej skrzyni zbudowanej z małych głazów (e) ułożonych w 3-4 warstwach w dwóch rzędach, wznoszącej się nad 40 cm warstwę starożytną, ułożonej na osiach NW – SE, SW – NE, o wymiarach 1,2 m na 1,1 m. Wybrukowane dno (f) miało kształt leja i było zagłębione w podłoże na głębokość 50 cm. Z południowego narożnika konstrukcji kamiennej odchodził rodzaj ściany zbudowanej z małych otoczaków ułożonych w dwóch rzędach, około 25 cm szerokości, 20 cm wysokości, długiej na 80 cm (d). Zarówno w konstrukcji, jak i wokół niej czy pod nią nie natrafiono na żadne zabytki.

Rycina 10.111: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 14 (Sulimirski 1968, Plan 13:3)

Kurhan 15, 6 m średnicy, 30 cm wysokości, całkowicie zniszczony orką. W warstwie ornej odkryto zaledwie kilka krzemieni i skorup. Ostatnie pochodzić musiały z dużego czerwonego naczynia wykonanego z masy glinianej schudzanej tłuczniem oraz szamotem. Z uwagi na typ oraz wielkość naczynie mogło przypominać duże naczynie z kurhanu 20.

Kurhan 16 (ryc. 10.112; Sulimirski 1968, Plan 13:1). Należał do grupy trzech neolitycznych kopców (nr 17 i 18), zlokalizowanych w pobliżu zachodniego krańca cmentarzyska, w lesie „Wąski tryb”, blisko granic Medynii. Miał 12 m średnicy i 60 cm wysokości. Na północny zachód od centrum kurhanu odkryto warstwę niemal całkowicie rozłożonych kłód drewna lub desek (prawdopodobnie bukowych) (c) spoczywających na dawnym humusie. Pokrywały obszar o długości 1,8 m i szerokości 70 cm, zorientowane były na osi NW – SE. Wokół tej warstwy i pod nią nie natrafiono na żadne znaleziska. Dalej na północ, około 2 m od centrum, odkryto zwapnione kości ludzkie, które znajdowały się w dwóch reliktach palenisk. Zlokalizowane były w warstwie próchnicy pierwotnej, miały miąższość 10-15 cm Ich wypełniska składały się ze zmieszanych popiołów, węgla drzewnego oraz przepalonej ziemi, pokrywały zaś powierzchnię o wymiarach 130 cm na 30 cm, zorientowaną na osi NW – SE (a). Nie natrafiono na ślady stosu, w którym nastąpiła kremacja zmarłego. We wschodnim skupisku kości odkryto krzemienny nóż o długości 10 cm (b), natomiast kolejny, o długości 8 cm, znajdował się 1 m na południowy zachód od grobu, w dawnym humusie (e). Na południowo-wschodnim krańcu obszaru ze zwapnionymi kośćmi znajdowała się grudka czerwonej wypalonej gliny, o średnicy 20 cm (d).

Rycina 10.112: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 16 (Sulimirski 1968, Plan 13:1)

Kurhan 17, 16 m średnicy, 80 cm wysokości. W centralnej partii warstwy dawnej próchnicy zalegało kilka kawałków węgla drzewnego. Obszar ten miał wymiary 2 m na 1 m. Na N od niego natrafiono na odłupek krzemienny (a), natomiast na W od niego spoczywało duże ostrze krzemienne, prawdopodobnie nóż lub sztylet (b), długości 12 cm. Oba znajdowały się w dawnym humusie.

Kurhan 18 (Sulimirski 1968, Plan 15:1), 27 m średnicy, ok. 2,5 m wysokości. Ślady wkopu po poszukiwaczach skarbów znajdowały się na szczycie kurhanu (g). Szczęśliwie nie udało im się dotrzeć do komory grobowej. Około 3 m na północny wschód od centrum, na głębokości 60-80 cm (w nasypie) znaleziono cztery ostrza krzemienne, z których część była zaostrzona, fragment węgla drzewnego oraz małą grudkę czerwonej ochry (a). Grób odkryto w próchnicy pierwotnej w odległości ok. 1 m na północny wschód od centrum (f). Była to płytka jama o wymiarach 1,6 m na 80 cm, na planie czworokąta, ułożona na osi NW – SE, nie głębsza niż 25 cm. W zachodnim narożniku znaleziono kilka zwapnionych kości, a kolejnych kilka było rozrzuconych na środku jamy wraz z fragmentami węgla drzewnego. We wschodnim narożniku grobu natrafiono na wystający ze ściany jamy grocik krzemienny (e); prawdopodobnie była to główka kija służącego do kopania jamy. Ostrze krzemienne, częściowo ułamane, odkryto w zachodnim narożniku jamy (b). Na W od grobu, w dawnej próchnicy, na powierzchni o wymiarach 2 m na 1 m rozrzucony był węgiel drzewny (d). Dwa metry na północny wschód od grobu natrafiono na kilka grudek ochry (c), które znajdowały się w ziemi z nasypu, na głębokości 1,2 m. Nie odkryto żadnych skorup.

Kurhan 19 współtworzył część większej grupy kurhanów usytuowanych w centralnej partii cmentarzyska. Miał 19 m średnicy i ok. 50 cm wysokości. Nóż krzemienny (a) długości 8,2 cm znaleziono 2 m na północny wschód od centrum, na głębokości 30 cm. Kilka niecharakterystycznych skorup zalegało w niektórych miejscach nasypu na głębokości 20-30 cm. Około 2,5 m na północny wschód od centrum, na głębokości 25 cm, zarejestrowano obszar o średnicy 1 m pokryty drobnymi grudkami przepalonej gliny, na której zalegały duże fragmenty naczynia o sporych rozmiarach (b). Było ono tego samego typu, jak to odkryte w kurhanie 20, jej angobowane ściany gr. 16 mm, miały kolor czerwonawy.

Kurhan 20 (ryc. 10.113; Sulimirski 1968, Plan 14:3) miał 18 m średnicy, 50 cm wysokości i dość skomplikowaną strukturę. W nasypie, na głębokości 15-20 cm, odkryto kilka odłupków krzemiennych (a) i małe niecharakterystyczne fragmenty ceramiki (b). Warstwa starożytna pojawiła się 30 cm od szczytu kurhanu. Około 3,3 m na północny zachód od centrum (f) odkryto grudki węgla drzewnego porozrzucane na tym poziomie, natomiast pod nim znaleziono jamę grobową, wkopaną 40 cm w głąb dawnej powierzchni (70 cm pod szczytem nasypu). Ukazała się tu warstwa niemal całkowicie rozłożonych kłód drewnianych (f). Miały one długość 1,5 m, szerokość 50 cm i tworzyły czworokąt zorientowany na osi NW – SE. Była to prawdopodobnie podłoga grobu. Na tejże platformie odkryto następujące przedmioty: w pobliżu wschodniego krańca znajdował się cylindryczny kubek z uchem (f-2) (Sulimirski 1968, Fig. 29:8) lub kufel, w pobliżu którego spoczywał mały, kamienny topór bojowy (f-3) (Sulimirski 1968, Fig. 35:15), dł. 9,2 cm. Obok naczynia, w kierunku zachodniego krańca, na platformie, zalegały zwapnione szczątki ludzkie, skoncentrowane na obszarze o dł. 70 cm. W południowo-wschodnim narożniku, lecz poza grobem, odkryto krzemienny grocik strzały (f-1) (Sulimirski 1968, Plate 9:15).

Na próchnicy pierwotnej, ok. 1,5 m na W od opisanego powyżej grobu, odkryto obszar o średnicy 1 m, wewnątrz którego podłoże było twarde i czerwonego koloru: było to palenisko, z którego usunięto popiół i kawałki węgla drzewnego. Wewnątrz zalegała bardzo duża waza (j) (Sulimirski 1968, Fig. 29:7) z płaskim wylewem, z czterema guzami na brzuścu, częściowo matowymi ściankami, czerwonawego i częściowo czarnego koloru, delikatnie polerowana, wykonana ze schudzanej gliny, lecz krucha. Naczynie to było rozbite na kawałki.

W odległości 2,5 m na południowy wschód od centrum pojawiła się koncentracja głazów, ułożonych w dwóch rzędach (d), o wymiarach 1,6 m na 1 m. Dolna warstwa była wkopana w warstwę starożytną, górna zaś sięgała 30 cm ponad jej strop. Poniżej odkryto kilka kawałków węgla drzewnego. Metr w kierunku południowym odnotowano kolejną koncentrację głazów (g). Duże, lecz cienkie otoczaki leżały blisko siebie, a ich wąskie boki skierowane ku górze, tworzyły półksiężyc o długości 4 m i szerokości 90 cm po jego zachodniej stronie, wyginając się w kierunku wschodniego końca. Nie odkryto tu niczego poza kamieniami, jedynie obszar o średnicy 50 cm (h) wypalonej ziemi, na której zalegał węgiel drzewny. Podobny obiekt (i) znaleziono w połowie drogi między opisanym wyżej i obiektem, w którym odkryto duże naczynie (j).

Rycina 10.113: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 20 (Sulimirski 1968, Plan 14:3)

Kurhan 21 (ryc. 10.114; Sulimirski 1968, plan 14:1), 16 m średnicy, 50 cm wysokości. W różnych miejscach nasypu znaleziono kilka niecharakterystycznych skorup oraz odłupki krzemienne. Około 3 m na N od centrum odkryto grupę pięciu dużych otoczaków (d), które zalegały wewnątrz obszaru o średnicy 1 m. Grób (A) (brak śladów szkieletu) znajdował się na N od centrum; wyznaczały go dary grobowe na dawnej powierzchni, 40 cm pod szczytem nasypu. W ich skład wchodziły: dwa zdobione kubki z uchami, jeden większy (a-1) (ryc. 10.115; Sulimirski 1968, Plate 16:4) od drugiego (a-2) (ryc. 10.116; Sulimirski 1968, Plate 16:14), oba zobione czterema guzami na brzuścu, otoczonymi półkolistymi rytymi żłobkami, większy miał pustą nóżkę lub obręcz; niezdobiony kubek z wywiniętą krawędzią (a-4) (ryc. 10.117; Sulimirski 1968, Plate 16:11); tulipanowaty garnek (a-3); krzemienny grocik (b) (Sulimirski 1968, Plate 9:18) o długości 2,5 cm z wypukłą podstawą, wykonany z jasnobrązowego krzemienia, znaleziony około 50 cm na północny wschód od grupy wyżej opisanych naczyń; fragmenty węgla drzewnego rozproszone 50 cm na północny wschód od tej grupy.

Rycina 10.114: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 21 (Sulimirski 1968, Plan 14:1)

Rycina 10.115: Dzban typu D21, zdobiony na brzuścu guzami plastycznymi obwiedzionymi półkolistymi liniami rytymi od góry, między nimi pięć linii pionowych, lekko łukowatych. Krawędź zaokrąglona, dno wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 16 cm, R1 – 14 cm, R2 – 12,6 cm, R3 – 16,3 cm, R4 – 7,2 cm

Rycina 10.116: Kubek typu K22, zdobiony dookolnie na szyjce ukośnymi nakłuciami, na brzuścu – guzami plastycznymi, obwiedzionymi od góry trzema rytymi łuczkami. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 8,5 cm, R1 – 9 cm, R2 – 8,1 cm, R3 – 10,3 cm, R4 – 4,8 cm

Rycina 10.117: Garnek typu G112, zdeformowany, niezdobiony. Krawędź zaokrąglona, dno lekko wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 9 cm, R1 – 8,5 cm, R2 – 7,2 cm, R3 – 9,3 cm, R4 – 4 cm

Kurhan 22. 17 m średnicy, 40 cm wysokości. Kilka niecharakterystycznych skorup znaleziono w nasypie, podczas gdy na warstwie starożytnej, na głębokości 30 cm, ok. 50 cm na północny zachód od centrum, odkryto niemal całkowicie zniszczone naczynie (b), które się nie zachowało.

Kurhan 23 (ryc. 10.118; Sulimirski 1968, Plan 14:2), 18 m średnicy, 50 cm wysokości. Z niektórych miejsc nasypu wydobyto kilka niecharakterystycznych skorup i odłupki krzemienne. Około 1 m na południowy wschód od centrum, na głębokości 20 cm, zaraz poniżej warstwy ornej, zalegało kościane ostrze o dł. 14,6 cm (d). Dwa metry na południowy zachód od centrum, na warstwie dawnej próchnicy, znajdowała się niewielka koncentracja (a) skorup i grudka ochry, które zalegały na głębokości 24 cm. Blisko tego, nieco na północny zachód, zarejestrowano kolejną koncentrację fragmentów ceramiki (b). Należały do bardzo dużego, zniszczonego naczynia, zbliżonego typem do naczynia z kurhanu 20 (j). Jego ścianki miały grubość 1 cm, były czerwonawe na zewnątrz, czarne wewnątrz, z dużymi dekoracyjnymi guzami obecnymi na kilku jego fragmentach. W odległości 3,5 m na N od centrum odkryto dwa tulipanowate garnki (c-1, 2) (ryc. 10.119; Sulimirski 1968, Plate 18:10), które znaleziono na głębokości 40 cm, najwyraźniej w dołku; zapewne oznaczały one miejsce pochówku. Oba były mocno zniszczone i udało się zrekonstruować jeden z nich.

Rycina 10.118: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 23 (Sulimirski 1968, Plan 14:2)

Rycina 10.119: Garnek typu G112, niezdobiony. Krawędź pogrubiona, zaokrąglona, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 21 cm, R1 – 17,5 cm, R2 – 15,2 cm, R3 – 17 cm, R4 – 10 cm

Kurhan 24. Nasyp był mocno zniszczony już kilka lat przed badaniami, a pochodząca z niego ziemia została wykorzystana do wypełnienia pobliskich nierówności terenu. Zbadano jego relikty, lecz odkryto tylko kilka odłupków krzemiennych oraz siekierkę krzemienną (Sulimirski 1968, ryc. 18:10), które zostały ewidentnie przemieszczone. Siekierka była dobrze wykonana, z czarnego krzemienia, o czworokątnym przekroju i długości 7,8 cm.

Kurhan 25 należał do grupy dwóch nasypów położonych na W względem opisanych powyżej. Miał 20 m średnicy i 50 cm wysokości. Na głębokości 40 cm, na warstwie dawnego humusu, odkryto kilka nieregularnych wiórów krzemiennych, niektóre z nich były obrobione, krzemienne odłupki i kilka niecharakterystycznych skorup, wszystkie rozproszone na powierzchni nasypu. Nie natrafiono na ślady szkieletu lub jamy grobowej, lecz miejsce pochówku było oznaczone za pomocą całkowicie zniszczonego naczynia, kubka (a) lub puchara, który leżał na warstwie próchnicy pierwotnej, w odległości 1 m na północny wschód od centrum, oraz kamiennego topora bojowego, odkrytego na tym samym poziomie, blisko centrum, w odległości 1 m od naczynia. Topór, o długości 10 cm, wykonano z dolnej partii typowego topora kultury Fatyanovo, z całkowicie nowym otworem sporządzonym po zniszczeniu pierwotnego egzemplarza.

Kurhan 26 miał 19 m średnicy, 60 cm wysokości i należał do tej samej grupy, co opisany powyżej. Około 1 m na północny zachód od środka, na głębokości 50 cm, na warstwie próchnicy pierwotnej, spoczywał przepalony kawałek kłody, o dł. 50-60 cm, zorientowanej na osi SW – NE. W pobliżu, lecz 15 cm wyżej, odkryto pojedynczą skorupę (a-2), kolejna zaś spoczywała 3,5 m na W od centrum (a-1). Obie skorupy były neolityczne, wykonane ze schudzanej gliny, czerwone na zewnątrz, masa ceramiczna była ciemna lub czarna.

Kurhan 27 (ryc. 10.120) należał do większej grupy kopców opisanych przed dwoma powyższymi. Miał 16 m średnicy, około 40 cm wysokości. W kilku miejscach nasypu i poniżej, w warstwie dawnego humusu odkryto kilka niecharakterystycznych skorup oraz małe odłupki krzemienne. W odległości około 3 m na N od centrum, na głębokości 45-50 cm, zarejestrowano obszar o wymiarach 5 na 1 m, zorientowany na osi W – E, na którym zalegała czerwonawa wypalona glina zmieszana z węglem drzewnym. Oba krańce tego obszaru (a, b) mające około 1 m średnicy, zawierały znacznie więcej węgla drzewnego, natomiast w części wschodniej znaleziono jedną skorupę (a). Pochodziła z dużego naczynia o kolorze czerwonym i gładzonej powierzchni.

W odległości niemal 1 m na południowy wschód od centrum, w płytkiej jamie, znaleziono tulipanowaty garnek (c) (ryc. 10.121; Sulimirski 1968, Plate 18:14) zdobiony dziewięcioma równoległymi żłobieniami na szyjce. Wewnątrz tego naczynia spoczywał płaski otoczak, o długości 16,5 cm, szerokości 9,5 cm, grubości 2,5 cm, ze spłaszczonym końcem. Przypominał siekierkę krzemienną i musiał zostać wybrany ze względu na swój kształt. Około 25 cm na S od naczynia spoczywał duży głaz, położony na dawnej powierzchni, o długości 25 cm, szerokości 12 cm i niemal kwadratowym przekroju, ze ściętymi ścianami, w kształcie kostki.

Rycina 10.120: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 27 (niepublikowany plan z archiwum prof. Tadeusza Sulimirskiego). Zbiory Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Krakowie. Dzięki uprzejmości prof. Jana Machnika i dra Pawła Jarosza

Rycina 10.121: Puchar typu P22, zdobiony na szyjce i brzuścu 10 poziomymi liniami rytymi. Krawędź pogrubiona, prosto ścięta, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 25,5 cm, R1 – 21,6 cm, R2 – 19 cm, R3 – 21,4 cm, R4 – 10 cm

Kurhan 28 (ryc. 10.122; Sulimirski 1968, Plan 15:2) tworzył część innej grupy nasypów. Miał 14 m średnicy, 30 cm wysokości i był dosyć mocno podorany. Znajdował się na północnym stoku wzgórza. Kilka niecharakterystycznych skorup oraz odłupek krzemienny znaleziono w nasypie lub w warstwie próchnicy pierwotnej, głównie w północno-wschodniej części kurhanu. W jednym miejscu (a) zalegało kilka skorup należących do jednego dużego naczynia. Na głębokości 15-20 cm, nieco nad warstwą starożytną, blisko północnego i północno-wschodniego skraju badanego obszaru, odkryto plamy o średnicy 1 m, wraz z pyłem i fragmentami węgla drzewnego. Pod nimi (d) (ryc. 10.123; Sulimirski 1968, Fig. 28:11) znaleziono prosty kubek, który znajdował się w dole wkopanym 35 cm w głąb dawnej powierzchni (około 70 cm od szczytu nasypu). Jakieś 2 m na północny wschód od centrum, na głębokości około 70 cm znaleziono dwa naczynia: jedno z nich było bardzo dużą wazą (b), częściowo zniszczoną, z płaskim wylewem i podniesioną listwą poniżej (ryc. 10.124:1; Sulimirski 1968, Fig. 28:8), skorupy odkryte w tym miejscu należały do tego naczynia; drugie (c) było niezdobionym kubkiem (ryc. 10.125).

W centrum odkryto dwa pochówki, oba na warstwie humusu pierwotnego, zaznaczone naczyniami złożonymi w narożnikach. Grób I znajdował się około 1 m na południowy wschód od centrum, był czworokątny w zarysie o wymiarach 2 m na 1 m, zorientowany na osi NE – SW. W części północnej znajdował się niezdobiony puchar (f); w jego wschodnim narożniku stały dwie zdobione misy (e) (Sulimirski 1968, Fig. 28:9), jedna z nich (e-2) była zgnieciona i zniszczona. W południowo-zachodnim narożniku leżała złota zawieszka na ucho (ryc. 10.126; Sulimirski 1968, ryc. 26:11) nosząca ślady napraw, o długości 3,5 cm (g), oraz zgniecione naczynie (ryc. 10.127). Grób II był usytuowany prostopadle względem pierwszego, o wymiarach 2 m × 1 m, usytuowany był około 60 cm na północny zachód od pierwszego. W południowym narożniku stała niezdobiona misa (h) (ryc. 10.128). We wschodnim narożniku znajdował się kubek (i) o owalnym przekroju, ze ściankami zdobionymi horyzontalnymi i wertykalnymi rytami (ryc. 10.129; Sulimirski 1968, Fig. 28:10). Naczynie z północnego narożnika (j) było wazą z dwoma uchwytami (ryc. 10.124:3); Sulimirski 1968, Plate 17:13) z poziomymi rytami na szyjce i zakreskowanymi trójkątami w górnej partii brzuśca.

Rycina 10.122: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 28 (Sulimirski 1968, Plan 15:2)

Rycina 10.123: Puchar typu P1, zdobiony w strefie podkrawędnej i dennej czterema poziomymi liniami rytymi, w strefie brzuścowej – wątkami kątowymi, utworzonymi z linii rytych (po sześć). Krawędź ścięta prosto, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 10 cm, R1 – 10,3 cm, R3 – 10 cm, R4 – 7,5 cm

Rycina 10.124: 1 – garnek?, zachowany fragmentarycznie, zdobiony na szyjce dwoma poziomymi listwami plastycznymi. Krawędź pogrubiona, ścięta półkoliście. R1 – 21,5 cm; 2 – waza typu W22, zdobiona pod krawędzią dookolnie – kątami, na szyjce i brzuścu – siedmioma poziomymi liniami rytymi, do najniższej przylegają krótkie pionowe nakłucia. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. H1 – 9 cm, R1 – 12,2 cm, R2 – 11,3 cm, R3 – 13,3 cm, R4 – 5,5 cm; 3 – waza typu W22a (z uchami taśmowatymi), zdobiona pod krawędzią dwoma poziomymi liniami rytymi, poniżej pionowymi nakłuciami, na brzuścu – dwoma poziomymi liniami rytymi i trójkątami zaszrafowanymi poziomymi liniami, krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. H1 – 21,5 cm, R1 – 25,5 cm, R2 – 23,4 cm, R3 – 30,5 cm, R4 – 11,9 cm; 4 – puchar typu P1, niezdobiony. Krawędź pogrubiona, zaokrąglona, dno niewyodrębnione. H1 – 17 cm, R1 – 22 cm, R4 – 10,7 cm

Rycina 10.125: Puchar typu P1, niezdobiony. Krawędź zaokrąglona, dno lekko wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 9 cm, R1 – 8,5 cm, R4 – 4,5 cm

Rycina 10.126: Złota zawieszka z blachy, wykonana z kilku kawałków i spojona nitami, zdefragmentowana. Wymiary: 3,5 cm × 3,2 cm

Rycina 10.127: Waza typu W11, niezdobiona. Krawędź prosto ścięta, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 12 cm, R1 – 14,5 cm, R2 – 14,4 cm, R3 – 17 cm, R4 – 8,8 cm

Rycina 10.128: Puchar typu P1, niezdobiony. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 11,7 cm, R1 – 15,9 cm, R4 – 7,8 cm

Rycina 10.129: Puchar typu P11, zachowany częściowo, zdobiony na brzuścu ukośnymi liniami rytymi, w grupach po sześć, tworzącymi prawdopodobnie motywy kątowe, przy dnie – czterema poziomymi liniami rytymi. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 9,7 cm, R1 – 10 cm, R4 – 7 cm

Kurhan 29 (Sulimirski 1968, Plan 15:3). Miał 16 m średnicy, 45 cm wysokości i był zniszczony orką. W kilku miejscach, na warstwie próchnicy pierwotnej, znaleziono niecharakterystyczne skorupy i odłupki krzemienne, natomiast ok. 2 m na N od centrum spoczywało małe zniszczone naczynie (a).

Kurhan 30 (Sulimirski 1968, Plan 16:3). Zlokalizowany był na polu usytuowanym na niskim wzgórzu blisko wioski, poza głównym cmentarzyskiem. Miał 14 m średnicy i 80 cm wysokości. W centralnej partii nasypu odkryto fragmenty węgla drzewnego, które pojawiły się zaraz pod warstwą orną. Na S od centrum, na głębokości 50-70 cm, odkryto zwęglone kłody drewniane lub gałęzie, które tworzyły palenisko. Ułożone na sobie, były zorientowane na osi SW – NE i pokrywały obszar o powierzchni 4 m na 2 m. W kilku miejscach, na różnych głębokościach odkryto niecharakterystyczne skorupy, zdecydowanie neolityczne.

Kurhan 31 (Sulimirski 1968, Plan 17:2) był usytuowany w zachodniej partii cmentarzyska, w części lasu znanego jako „Maliniska” i tworzył grupę wraz z kurhanem 55. Miał 16 m średnicy i 1 m wysokości. W centralnej partii kopca, na próchnicy pierwotnej, odkryto trzy skorupy. Ok. 1,5 m na południowy wschód od centrum, w ramach obszaru o wymiarach 1,5 m × 1 m, na poziomie dawnego humusu, zarejestrowano rozrzucony węgiel drzewny, tworzący cienką i nierównomierną warstwę. We wschodniej części tego obszaru stały dwa naczynia, a blisko południowo-zachodniego narożnika leżała wkładka krzemienna, o długości 5,5 cm, uszkodzona termicznie. Jedno z naczyń (a-1) było amforą turyńską potłuczoną na małe kawałeczki, z których większość była kompletnie zniszczona. Zawierała ona domieszkę schudzonej gliny, była bardzo słabo wypalona, niezwykle krucha, stąd jej odtworzenie nie było możliwe. Drugie naczynie (a-2) – to puchar (Sulimirski 1968, Fig. 9:2) wykonany ze schudzonej gliny, również kruchy. Oba naczynia stały na poziomie nieco niższym od tego z węglem drzewnym. Było to miejsce pochówku, lecz nie natrafiono na ślady szkieletu.

Kurhan 32 (Sulimirski 1968, Plan 18). Trzecia część kurhanu została zniszczona podczas budowy drogi leśnej. Miał on 20 m średnicy, 1,8 m wysokości. Tworzył część grupy składającej się z trzech kurhanów (nr 33 i 34), usytuowany był w części lasu znanego jako „Mała Sośnina”.

Na głębokości 70-90 cm odkryto niecharakterystyczne skorupy, odłupek krzemienny i węgla drzewnego, rozproszone głównie wokół centralnej partii nasypu. Około 2 m na W od centrum znaleziono górną partię złamanego młota (b) wykonanego z łupka krzemionkowego, o długości 7 cm i o przekroju czworokątnym (Sulimirski 1968, Fig. 16:24).

Więcej pozostałości zostało znalezionych głębiej, na głębokości 1,4-1,6 m. Niecharakterystyczne skorupy były rozproszone na całej powierzchni próchnicy pierwotnej, a w wielu miejscach zalegały niewielkie odłupki krzemienne i fragmenty złamanych wkładek; wśród ostatnich znajdowały się resztki ostrza siekiery. Na północny zachód od centrum odkryto obszar o wymiarach 2 m × 1 m, gęsto pokryty rozrzuconym węglem (I). Drugi, podobny obszar (II), nieco większy, o wymiarach 2,5 m × 1 m, znajdował się 2,5 m na północny wschód od centrum; oba zorientowane były na osi NW – SE. Na pierwszym z nich leżały dwie skorupy. Duże plamy węgla drzewnego musiały oznaczać prawdopodobne miejsca pochówki, lecz ślady szkieletów nie były czytelne. W odległości ok. 2 m od drugiej plamy, na skraju zniszczonej partii nasypu, wydobyto dwa małe zniszczone naczynia (a), które leżały na głębokości 14 cm. Oba były niezdobionymi kubkami, wykonanymi ze schudzonej gliny, niewystarczająco wypalonymi, kruchymi; oba uległy zniszczeniu.

Kurhan 33 (ryc. 10.130; Sulimirski 1968, plan 17:1), 18 m średnicy, około 1,5 m wysokości, usytuowany blisko powyższego. Na głębokości 25 cm, poniżej gleby leśnej, odkryto kilka małych skorup i kilka odłupków krzemiennych, które były rozrzucone w całym nasypie. W centralnej części nasypu, w jego wschodniej partii, wystąpiła warstwa czerwonawej, przepalonej ziemi. Rozpościerała się na obszarze owalnym w planie, o wymiarach 5 m × 4 m, zorientowanym na osi N – S. W najgłębszym miejscu miała 24 cm miąższości, a ok. 50 cm bliżej jego centrum. Czerwonawa ziemia była zmieszana z popiołami i węglem, podczas gdy w jej centralnej części natrafiono na zwapnione kości ludzkie. Pod tą warstwą znajdowała się grupa ośmiu naczyń, złożonych na powierzchni o wymiarach 2,5 m × 1,5 m, zorientowanej na osi NNW – SSE (naczynia I-IX, XI). Wśród nich był tulipanowaty garnek (ryc. 10.131; Sulimirski 1968, Plate 21:12), misy (ryc. 10.132; Sulimirski 1968, Plate 21:15) i dwa kubki z wysokimi i spiczastymi uchwytami (ryc. 10.133, 10.134; Sulimirski 1968, Plate 21:14, 16), typowymi dla wczesnej epoki żelaza. Na skorupach pokruszonego naczynia (urny) (IV/IX) leżało wiele zwapnionych kości, które były również rozrzucone dookoła; wśród nich znaleziono dwa jasnozielone paciorki szklane o średnicy 9,5 mm oraz trzy paciorki bursztynowe tego samego rodzaju, z których dwa nie były przewiercone (ryc. 10.135; Sulimirski 1968, Plate 21:13). Tulipanowate naczynie oraz kilka innych, a także paciorki szklane, były zdeformowane przez ogień. Wewnątrz tej powierzchni odkryto dwie małe koncentracje niewielkich i kruchych skorup (F, G). Około 1,5 m na W od tej grupy leżało kolejne zgniecione naczynie (x), które uległo zniszczeniu. Poniżej znajdowało się złamane ostrze krzemienne.

Głębiej, na głębokości od 80 cm do 1,1 m, na warstwie próchnicy pierwotnej znajdowało się wiele skorup, odłupków krzemiennych oraz kilka obrobionych wkładek krzemiennych, rozproszonych po całej powierzchni podkurhanowej, podczas gdy węgle drzewne występowały również w północnej partii obszaru. Niektóre krzemienie i skorupy zarejestrowano nieco głębiej, nieraz na głębokości 1,2 m od szczytu kurhanu. Nóż krzemienny został znaleziony na tej głębokości (c), około 3 m na północny wschód od centrum.

Kształt i sposób wykonania naczyń z grupy centralnej były typowe dla wczesnej epoki żelaza; naczynie „x”, znalezione poza tą grupą, było prawdopodobnie tulipanowatego kształtu, lecz wykonano je inną techniką, typową dla kultury komarowskiej; miało ono charakterystyczną powierzchnię. Wygląda na to, że pochówek z epoki żelaza był wtórny i zniszczył oryginalny pochówek z epoki brązu (komarowski) lub z późnego neolitu.

Rycina 10.130: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 33 (Sulimirski 1968, Plan 17:1)

Rycina 10.131: Garnek typu G112, niezdobiony, zniekształcony termicznie. Krawędź zaokrąglona, dno wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 25,2 cm, R1 – 24,7 cm, R2 – 22,8 cm, R3 – 24,5 cm, R4 – 10 cm

Rycina 10.132: Misa typu M21a, niezdobiona. Krawędź zagięta do wnętrza, ostro zakończona, dno lekko wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 8,5 cm R1 – 18,5 cm, R3 – 21,4 cm, R4 – 10,7 cm

Rycina 10.133: Kubek typu K22a, niezdobiony. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione, ucho taśmowate typu ansa lunata. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 11 cm (z uchem), 9 cm (bez ucha), R1 – 8,5 cm, R3 – 11,5 cm, R4 – 7,3 cm

Rycina 10.134: Kubek typu K22a, niezdobiony. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione, ucho taśmowate typu ansa lunata. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 7 cm (bez ucha), 13 cm (z uchem), R1 – 13 cm, R4 – 9,4 cm

Rycina 10.135: 1 – dwa koraliki (paciorki) szklane barwy jasnozielonej, kształt kolisty w planie, stożkowaty w przekroju, perforowane średnica 0,95 cm; 2 – trzy koraliki (paciorki) bursztynowe, płaskie, dwa perforowane, koliste w planie, o średnicy 0,8 cm i 0,9 cm, trzeci owalny, nieperforowany, 1,3 cm × 0,9 cm

Kurhan 34 (ryc. 10.136, ryc. VIII.142; Sulimirski 1968, Plan 19:2). Miał 14 m średnicy, 60 cm wysokości. Pod warstwą humusu leśnego, na głębokości 20 cm, odkryto wiele niecharakterystycznych skorup, odłupków krzemieni i kilka zniszczonych, obrobionych ostrzy. Na tym samym poziomie, w centrum nasypu, na powierzchni o średnicy 1,5 m, odkryto koncentrację zwapnionych kości (d). Wiele skorup pochodziło z przynajmniej czterech lub pięciu naczyń: misy lub głębokiego naczynia z zawiniętą krawędzią, dużego kulistego naczynia, jednej lub dwóch mis z wywiniętą krawędzią i dużego ciemnego naczynia z ornamentem kanelurowanym. Wszystkie skorupy zostały zniszczone przez ogień, wiele z nich było zniekształconych. Był to prawdopodobnie wtórny pochówek ciałopalny.

Na głębokości 70 cm, poniżej pochówku, natrafiono na sześć przepołowionych głazów, dł. 20-60 cm, które wyznaczały obszar o powierzchni 1,5 m2. Wzdłuż jego wschodniej ściany zdeponowano trzy naczynia w jednym rzędzie (II-III, IV, VII), misę (ryc. 10.138; Sulimirski 1968, Fig. 31:8), puchar oraz kubek, wszystkie zgniecione. Około 1 m na E od nich leżało duże głębokie naczynie (I) z zawiniętą krawędzią, które zostało ustawione w pozycji pionowej. Również na tej powierzchni odkryto trzy płytkie dołki, wypełnione węglem, a w północno-wschodnim narożniku tego obszaru leżał grocik krzemienny (s) z odłamaną końcówką (Sulimirski 1968, Plate 9:16). Było to niewątpliwie miejsce głównego pochówku (A), zorientowanego na osi NW – SE, lecz nie natrafiono na ślady szkieletu.

Około 2 m na północny zachód od tego grobu natrafiono na kolejny (B). Był oznaczony podobnymi głazami, ułożonymi w trzech rzędach, zamykającymi obszar o powierzchni 2 m2. Po jego zachodniej stronie odkryto płytki dół z trzema naczyniami w jego południowej partii; puchar (ryc. 10.139; Sulimirski 1968, Plate 16:3), cylindryczny kubek (Sulimirski 1968, Plate 16:12), oba zdobione, oraz ornamentowaną misę z wywiniętą krawędzią, która uległa zniszczeniu (V, VI, VIII). Były to typowe naczynia z okresu od wczesnej do środkowej epoki brązu. Nie natrafiono na ślady szkieletu.

Na warstwie próchnicy pierwotnej, na głębokości 60-70 cm, znajdowało się wiele rozrzuconych skorup i krzemieni. Fragment zniszczonej krawędzi kamiennego topora bojowego został odkryty wraz z kilkoma rozrzuconymi otoczakami na E od grobu A.

Rycina 10.136: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 34 (Sulimirski 1968, Plan 19:2)

Rycina 10.137: Komarów, kurhan 34 w trakcie badań (niepublikowane zdjęcie z archiwum prof. Tadeusza Sulimirskiego). Zbiory Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Krakowie. Dzięki uprzejmości prof. Jana Machnika i dra Pawła Jarosza

Rycina 10.138: Waza typu W22, zachowana częściowo, zdobiona na szyjce dwiema poziomymi liniami rytymi, pod nimi, na brzuścu – liniami ukośnymi. Krawędź zaokrąglona, dno lekko wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 13,2 cm, R1 – 16,5 cm, R2 – 15,7 cm, R3 – 18,4 cm, R4 – 8,5 cm

Rycina 10.139: Puchar typu P22, zdobiony pod krawędzią klinowatymi pionowymi odciskami, na szyjce – pięcioma poziomymi liniami rytymi, pod nimi, na brzuścu – trójkątami skośnie zaszrafowanymi, między którymi znajdują się guzy plastyczne. Krawędź ścięta prosto, dno lekko wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 10,5 cm, R1 – 11 cm, R2 – 10,8 cm, R3 – 11,4 cm, R4 – 7 cm

Kurhan 35 (Sulimirski 1968, Plan 22:3), 16 m średnicy, 60 cm wysokości. W odległości ok. 4,5 m na południowy wschód od centrum kurhanów znajdował się niezdobiony szeroki puchar lub misa, zaraz pod warstwą humusu leśnego, tj. na głębokości 20 cm (a). Blisko niego, lecz na głębokości 90 cm, spoczywał przepołowiony głaz (f), który włożono do małej jamy wkopanej w dawną powierzchnię.

Około 2 m na E od centrum i również 3 m na S od centrum odkryto kawałki węgla drzewnego o grubości 1 cm oraz grudy wypalonej gliny (d). 4,5 m na N od centrum znajdował się dołek (B) o średnicy 50 cm, wkopany 10-20 cm w głąb próchnicy pierwotnej, wypełniony przepaloną gliną, popiołem oraz węglem. W kolejnym małym dołku (c), 2 m na W od centrum, znaleziono grudkę ochry. Około 3,5 m na północny wschód od centrum, na osi NW – SE, na dawnym humusie zalegała zwęglona kłoda drewniana, długości 2,5 m, szerokości 40-60 cm (e).

Kurhan 36 (ryc. 10.140, ryc. VIII.146; Sulimirski 1968, Plan 22:2), 16 m średnicy, 50-60 cm wysokości. Około 1,5 m na południowy wschód od centrum kurhanu znaleziono głaz (c), na głębokości 20 cm, zaraz pod humusem leśnym. Oznaczał on miejsce pochówku na dawnej powierzchni, na głębokości około 50-60 cm. Na jego zachodnim krańcu, 1 m na północny wschód od centrum nasypu, leżała dekorowana misa (b) (ryc. 10.142; Sulimirski 1968, Plate 17:5), a blisko niej, lecz nieco wyżej (40 cm od szczytu kurhanu) ułożono do góry dnem kubek w kształcie klepsydry (a) (ryc. 10.143; Sulimirski 1968, Plate 18:19). Naczynia prawdopodobnie stały przy głowie, a druga część grobu była zaznaczona przez dużą plamę węgla i czerwonej ochry (d) o miąższości 10 cm, znajdujące się 1,5-2 m od dwóch naczyń; nie natrafiono jednak na ślady szkieletu.

Nad całą próchnicą pierwotną pokrytą nasypem, lecz w szczególności w jej południowo-wschodniej partii (d), rozrzucono bardzo małe fragmenty spalonej gliny. Jakieś 4 m na W od centrum leżały małe obrabiane krzemienie.

Rycina 10.140: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 36 (Sulimirski 1968, Plan 22:2)

Rycina 10.141: Komarów, kurhan 36 w trakcie badań (niepublikowane zdjęcie z archiwum prof. Tadeusza Sulimirskiego). Zbiory Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Krakowie. Dzięki uprzejmości prof. Jana Machnika i dra Pawła Jarosza

Rycina 10.142: Waza typu W11, zdobiona pod krawędzią wylewu dookolnie poziomą linią rytą i przylegającymi do niej rytymi, zaszrafowanymi ukośnie, trójkątami, na brzuścu – motywem drabinki i przylegającymi do niej rytymi, zaszrafowanymi ukośnie, trójkątami. Krawędź skośnie ścięta do wnętrza, dno lekko wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 14,5 cm, R1 – 18,2 cm, R2 – 17,5 cm, R3 – 21 cm, R4 – 8 cm

Rycina 10.143: Puchar typu P1a (klepsydrowaty), niezdobiony. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 8 cm, R1 – 8,7 cm, R2 – 5 cm, R4 – 7 cm

Kurhan 37 (ryc. 10.144; Sulimirski 1968, Plan 20), 16 m średnicy, 2,5 m wysokości. Na głębokości 40-60 cm od szczytu nasypu, w centralnej partii kopca, natrafiono na rozrzucone węgle drzewne, fragmenty przepalonej gliny oraz popioły. W sumie zalegały one na powierzchni o wymiarach 5 m × 3 m, zorientowanej na osi S – N. Skupiały się zwłaszcza na jej peryferiach. Odkryto tam również pojedyncze zwapnione kości ludzkie, które tworzyły trzy duże koncentracje (I, II, III) wzdłuż jej wschodniej części; miały one długość 2 m i 50 cm średnicy każda. Dwie z nich występowały nieco głębiej, co wskazuje, że kości zostały zgarnięte do małych dołków, o głębokości 30-40 cm. W północnej partii tego obszaru, około 1 m na N od centrum, zaobserwowano koncentrację zwapnionych kości (V); miała 1 m długości i ok. 50 cm szerokości, znajdowały się tu wyłącznie kości zwierzęce.

W odległości 4 m na E od centrum kurhanu natrafiono na kolejne skupisko zwapnionych kości (IV), które występowało na głębokości 1 m i miało 50 cm średnicy. W jego pobliżu leżał mały grocik krzemienny (g) (Sulimirski 1968, Plate 9:27).

W odległości 7 m na N od centrum kurhanu, na głębokości 1,4 m poniżej szczytu nasypu, lecz obecnie na głębokości 40 cm, odkryto krzemienną siekierkę (a) o nieregularnym (Sulimirski 1968, Fig. 16:27), lecz w pewien sposób owalnym przekroju, długości 10,5 cm. W odległości 6 m na południowy zachód od centrum, na tym samym poziomie spoczywał nóż krzemienny, a blisko niego znajdowała się wypełniona węglem jama o głębokości 1,6 m, licząc od szczytu nasypu (f). Odłupki krzemienne i kilka obrobionych wiórów zalegało na głębokości 1,5-1,9 m, wokół obwodu nasypu. Rozmaite głębokości, na których zarejestrowano te wyroby, a także profil kurhanu wykonany przez dra J. Grabowskiego, świadczą, że nasyp usytuowano na niewielkim, naturalnym wzniesieniu. W pierwszej fazie usypano płaski kopiec, o średnicy nie większej niż 8 m, ziemię do jego utworzenia wzięto z okolicy. Ułożono na nim stos, na którym umieszczono ciała przynajmniej trzech osób, natomiast w jego północnej części złożono szczątki zwierzęce. Po kremacji zgarnięto zwapnione kości do różnych miejsc, w których później znajdowały się ich koncentracje, i usypano większy nasyp, który pokrywał całą powierzchnię. To tłumaczy obecność krzemieni i siekierki na skraju nasypu, złożone na niższym poziomie: ziemia z tego obszaru została wykorzystana do usypania pierwszego kopca.

Pochówek prawdopodobnie reprezentuje wczesną epokę żelaza, lecz brak darów grobowych nie pozwala potwierdzić tego datowania. Siekierka i pozostałe wkładki krzemienne mogły jednakże pochodzić z wcześniejszego grobu, który został zniszczony podczas konstrukcji pochówku kremacyjnego. Być może pierwszy, niższy nasyp, na którym złożono stos, był częścią neolitycznego grobu. Świadczą o tym poszlaki odkryte podczas badań kolejnego grobu 38, usytuowanego 30 m dalej na północny wschód.

Rycina 10.144: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 37 (Sulimirski 1968, Plan 20)

Kurhan 38 (Sulimirski 1968, Plan 21), 18 m średnicy, 2 m wysokości. W centrum, na głębokości 0,8-1 m, odkryto powierzchnię o średnicy 4 m (a), wewnątrz której znajdowały się: węgiel, wypalona glina oraz popiół. Na tym samym poziomie zarejestrowano odłupek krzemienny, kilka niecharakterystycznych skorup pochodzących z dużego czerwonawego naczynia z nacinanym ornamentem. Około 3 m na S od centrum, 1 m na S od opisywanego obszaru, znajdowała się mała koncentracja zwapnionych kości ludzkich, o średnicy 50 cm, zalegająca na głębokości 70 cm (g).

Na głębokości 2 m, 4 m na E od centrum natrafiono na następujące przedmioty, które były blisko siebie, prawdopodobnie w płytkim grobie zorientowanym na osi NW – SE (?): dwie siekiery krzemienne (c, d) (Sulimirski 1968, Fig. 15:12, 16:10), długości 8,5 cm i 8 cm, jedna o przekroju czworokątnym, druga owalnym (typu hybrydowego); grocik krzemienny o długości 2 cm (e), być może od strzały; dekorowaną misę lub szeroki puchar (a). Metr na północny zachód od nich spoczywał dobrze wypolerowany topór bojowy (b) wykonany z zielonkawego kamienia, o długości 12 cm, typu y-1 (wschodnioeuropejski) (Sulimirski 1968, Fig. 13:8). Przedmioty te najwidoczniej oznaczały miejsce pochówku, którego szkielet uległ całkowitemu rozkładowi (Sulimirski 1968, Plate 2:4). Kilka krzemieni oraz kawałki węgla drzewnego znajdowały się rozproszone na poziomie 160-180 cm, najprawdopodobniej na calcu.

Grób neolityczny musiał być pochówkiem pierwotnym; jego nasyp został wtórnie wykorzystany i podniesiony przez pochówek ciałopalny z późniejszego okresu, najpewniej z wczesnej epoki żelaza.

Kurhan 39 (Sulimirski 1968, Plan 19:1). Tworzył część grupy składającej się z czterech nasypów o numerach 40, 42 i 57. Miał 14-15 m średnicy, 1,4 m wysokości, a w jego południowo-wschodniej części widoczne były ślady wkopu z czasów I wojny światowej.

W części północnej nasypu odkryto kilka odłupków krzemiennych. W centrum, na próchnicy pierwotnej, na głębokości 1,2 m, odkryto miejsce pochówku. Najwidoczniej był on zorientowany na osi N – S. Jego południowy skraj wyznaczały niemal całkowicie rozłożone kłody drewna, których ślady, dobrze widoczne, o długości 75 cm, były usytuowane na osi W – E. W jego północnej części, blisko wschodniego krańca, stała dekorowana misa (lub szeroki puchar) (a) (Sulimirski 1968, Plate 6:4), a po jego zachodniej stronie odkryto cztery grociki strzał (f) (Sulimirski 1968, Plate 9:17, 23, 24, 26), jeden z ułamaną końcówką, oraz nóż krzemienny, o długości 11 cm, zaostrzony (g). Blisko grocików leżały dwie rurki gliniane [gliniane dysze do miechów kowalskich] (e-1, e-2) (Sulimirski 1968, Fig. 12:8), jedna o długości 6,8 cm, druga nieco większa. Na N od nich, wzdłuż zachodniej ściany domniemanego grobu, znajdowała się górna część topora bojowego typu y-2, o długości 7 cm, wykonana z zielonkawego kamienia, dobrze wypolerowana, z brakującym ostrzem (d), natomiast nieco dalej odkryto większy odłupek krzemienny przypominający kształtem i rozmiarem siekierę, o długości 9,5 cm (c), z obuchem.

Na tym samym poziomie, około 3,5 m na W od centrum i 4 m na południowy wschód od niego, znajdowały się plamy węgla drzewnego o średnicy 50 cm i 1 m, a w kilku miejscach natrafiono na odłupki krzemienne.

Kurhan 41. Znajdował się na polu zwanym „Łuniów”, w odległości około 1,5 km na S od cmentarzyska, w dolnej partii gór, bliżej wsi. Miał 12 m średnicy, 30 cm wysokości i był zaorany. Niczego w nim nie odkryto.

Kurhan 42 (Sulimirski 1968, Plan 23:3). Jeden z grupy opisanych powyżej, niemal całkowicie zniszczony orką; przekopano jedynie jego środkową część o średnicy 6 m.

Grób został odkryty w centrum (A). Była to płytka jama nienaruszona przez orkę. Wzdłuż jej wschodniej ściany, z południowego zachodu na północny wschód, na głębokości 80 cm, leżała niemal całkowicie rozłożona kłoda drewna o długości 2 m (b). Na południowym skraju grobu natrafiono na bardzo krótką część prostopadłej kłody. Na W od długiego wspornika, na tej samej głębokości co grób, spoczywała siekierka krzemienna (Sulimirski 1968, Fig. 16:19), o dł. 9,5 cm, niemal czworokątnego przekroju, dobrze wypolerowana (d), duży obrabiany odłupek krzemienny, prawdopodobnie nóż (e) o długości 9 cm oraz odłupek krzemienny (c). Na południowy zachód od grobu, na poziomie około 20 cm wyżej, odkryto skupisko węgla (a) o średnicy ok. 50 cm.

Kurhan 43. Znajdował się na polu „Kreczkówka” w odległości ok. 100 m na W od kopca 41. Był mocno zniszczony orką. Całość została zbadana przez dra J. Pasternaka w 1935 r. Opis grobu jego autorstwa był zawarty w mojej pracy o kulturze komarowskiej; zaginęła ona podczas II wojny światowej wraz z maszynopisem.

Ze szkicu notatki, która przetrwała, wynika, że z grobu wydobyto 12 naczyń. Pod warstwą orną, na głębokości 25-30 cm, oraz nad całym przebadanym obszarem zarejestrowano dobrze widoczne ślady dużego stosu: do głębokości kilku centymetrów ziemia była koloru czerwonego, powyżej zalegał węgiel drzewny, grudki czerwonej gliny oraz popioły. Wspomniane naczynia stały w grupach w pobliżu centrum, na obszarze o średnicy 1,5 m.

Jedynie fragment dużej urny typu Villanova (1) został złożony w tym grobie; jego powierzchnia była wygładzona, czarna, lecz nie polerowana, i była nieco jaśniejsza wewnątrz. Zawierała zwapnione kości, wśród których znajdowała się połówka małego, zardzewiałego pierścienia żelaznego. Obok niej stało duże naczynie (2), mocno zniszczone, z niską zawiniętą krawędzią, koloru jasnoszarego. Obok niego stała mniejsza misa (3), z której zachowała się jedynie dolna partia lub misa (4) z zawiniętą krawędzią (ryc. 10.145), otoczona wieloma zwapnionymi kośćmi; w tym miejscu odkryto również sierpowate narzędzie krzemienne lub nóż, mocno zniszczone przez ogień. Około 50 cm od tego naczynia stały dwa kubki z uchami (5, 6) (ryc. 10.146, ryc. VIII.152) oba czerwonawego koloru, jeden o owalnym przekroju z wysokim, strzelistym uchwytem. W odległości 50 cm, w kolejnym narożniku stało duże naczynie (7) podobnego rozmiaru i kształtu do naczynia „4”, blisko którego znaleziono dwa kubki z uchami (8, 9) (ryc. 10.148); jeden miał wysoko uniesione ucho. Blisko tych naczyń, na zewnątrz, znajdował się dołek wypełniony ziemią, węglem oraz kilkoma grudkami mocno wypalonej gliny. Między tą grupą naczyń a urną „1” stała kolejna urna (10), kształtu jajowatego, czerwonawego koloru, z niską, lekko wywiniętą szyjką, o czterech guzach na brzuścu (ryc. 10.149). Wewnątrz były zwapnione kości. Pozycja dwóch pozostałych naczyń, misy o średniej wielkości (11) z lekko wywiniętą krawędzią oraz podobnego, ale większego naczynia (12) nie została określona. Oba zostały zniszczone przez orkę, a skorupy rozproszone na dużej powierzchni.

W 1913 r., podczas orki w tym nasypie znaleziono „ciemny” ewidentnie brązowy przedmiot. Niestety, zaginął. Grób ten został wydatowany na wczesną epokę żelaza.

Rycina 10.145: Misa typu M21a, niezdobiona. Krawędź zaokrąglona, dno wyodrębnione w stopkę. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 12 cm, R1 – 28 cm, R3 – 29,5 cm, R4 – 11,8 cm

Rycina 10.146: Kubek typu K21a, niezdobiony. Krawędź zaokrąglona, dno lekko wyodrębnione, ucho taśmowate typu ansa lunata. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 10, 2 cm (bez ucha), 12,3 cm (z uchem), R1 – 10 cm, R2 – 9,5 cm, R3 – 11,5 cm, R4 – 7,5 cm

Rycina 10.147: Kubek typu K21a, niezdobiony. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione, ucho taśmowate typu ansa lunata. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 10 cm (bez ucha), 13,3 cm (z uchem), R1 – 10,8 cm, R2 – 10,5 cm, R3 – 13,5 cm, R4 – 9,5 cm

Rycina 10.148: Kubek typu K21a, niezdobiony. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione, ucho taśmowate typu ansa lunata. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 8,8 cm (bez ucha), 9,8 cm (z uchem), R1 – 9,5 cm, R2 – 9 cm, R3 – 11,2 cm, R4 – 6,5 cm

Rycina 10.149: Amfora bezucha typu A211a, z cylindryczna szyjką, zdobiona na brzuścu czterema nalepianymi guzami plastycznymi o przekroju trapezowatym. Krawędź zaokrąglona, dno lekko wyodrębnione. H – 29,6 cm, R1 – 13 cm, R2 – 11,8 cm, R3 – 24,9 cm, R4 – 12,2 cm

Kurhan 44 (Sulimirski 1968, Plan 23:2), 19 m średnicy, 40 cm wysokości, zdewastowany orką tak mocno, że bruzdy zniszczyły grób. Na warstwie próchnicy pierwotnej, na głębokości 35-40 cm, odkryto kilka odłupków krzemiennych oraz fragmentów węgla drzewnego, rozrzuconych na obszarze pokrytym nasypem. Grób znajdował się w centrum. Wewnątrz czworokątnego obszaru o wymiarach 1,5 m × 1 m, zorientowanego na osi N – S, usunięto luźną ziemię, która sięgała 20 cm poniżej dawnego humusu (A) oznaczając jamę grobową; w środku jego północnej części znajdował się głaz (i); nie natrafiono na ślady szkieletu. Dary grobowe leżały na E od grobu na próchnicy pierwotnej, ich układ i odległości między nimi sugerują, że musiały należeć do pochówku usytuowanego na dawnej powierzchni, blisko jamy (B). Były to: topór bojowy typu y-3 (g), wykonany z zielonkawej odmiany kamienia; niemal całkowicie zniszczony przez orkę puchar (f), który znajdował się 1 m na E od topora bojowego; siekierka krzemienna (d) (Sulimirski 1968, Fig. 16:13), o długości 9 cm, która leżała około 50 cm na N od topora bojowego.

Kurhan 45 (ryc. 10.150; Sulimirski 1968, Plan 23:1). Współtworzył grupę, składającą się z trzech kurhanów (nr 29 i 46), miał średnicę 20 m, wysokość 50 cm; był zniszczony orką, co negatywnie odbiło się na naczyniach z tego nasypu. Na próchnicy pierwotnej, na głębokości 30-40 cm, odkryto duży głaz w kształcie kostki (k), znajdował się on około 3 m na północny wschód od centrum. W nasypie i na całej powierzchni podkurhanowej leżały liczne odłupki krzemienne, fragmenty zniszczonych wkładek krzemiennych, niecharakterystyczne skorupy i małe kawałki węgla. Tworzyły one koncentracje, głównie na płaszczyźnie o wymiarach 3 m × 6 m, znajdującej się na E i południowy wschód od centrum (m). Fragmenty ceramiki należały do kilku naczyń, w tym do dużej wazy z grubymi ściankami (f) czerwonawego koloru, ciemnych wewnątrz, oraz do dekorowanej misy, choć jeden z fragmentów był typowy dla ceramiki typu Tripolje-D.

Grób znajdował się na próchnicy pierwotnej, w odległości 1,5 m na północny zachód od centrum. Był oznaczony 11 głazami ułożonymi w trzech rzędach, które tworzyły czworokąt o wymiarach 5,5 m × 3 m, zorientowany na osi SW – NE. Pierwotnie głazów musiało być więcej, lecz zapewne zostały usunięte w wyniku orki. W południowo-zachodniej części tej powierzchni spoczywały lekko zwapnione kości (j) oraz węgiel. Wokół grobu, w południowo-wschodniej części rzędu kamieni oraz wzdłuż północno-wschodniej i północno-zachodniej strony (lecz poza obstawą kamienną) odkryto dziewięć naczyń (b, g-1-8); naczynie dziesiąte, zdobiony puchar (d) (ryc. 10.151:4; Sulimirski 1968, Fig. 30:5), mocno zniszczone przez orkę, spoczywało na tym samym poziomie, około 2 m na północny wschód od grobu. Wśród naczyń był jeden tulipanowaty garnek (g-8) (ryc. 10.152; Sulimirski 1968, Plate 21:5) z podniesioną listwą plastyczną na szyjce; bogato zdobiony niemal cylindryczny kubek z jednym uchem (Zapfenbecher) ze ornamantowanym dnem (g-6) (ryc. 10.153; Sulimirski 1968, Plate 21:4); bogato zdobiona misa (g-3) (ryc. 10.151:3; Sulimirski 1968, Plate 21:1), podobna nieornamentowana misa (g-7) (ryc. 10.151:1; Sulimirski 1968, Plate 21:2) oraz trzecia, która uległa zniszczeniu; mała zdobiona misa (g-5) (ryc. 10.151:2; Sulimirski 1968, Fig. 30:3); ornamentowana misa z uchwytami (g-1) (ryc. 10.154; Sulimirski 1968, Plate 21:6) oraz prosta niezdobiona misa lub głębokie naczynie ze ściankami rozszerzającymi się ku górze (g-2) (ryc. 10.155; Sulimirski 1968, Plate 21:7); ostatnim naczyniem był zdobiony kubek z uchem (g-4) (ryc. 10.156; Sulimirski 1968, Plate 21:3).

Rycina 10.150: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 45 (Sulimirski 1968, Plan 23:1)

Rycina 10.151: 1 – waza typu W21, niezdobiona. Krawędź ścięta prosto, dno niewyodrębnione. H – 9,6 cm, R1 – 12,4 cm, R2 – 11,8 cm, R3 – 14,5 cm, R4 – 6 cm; 2 – waza typu W12, zdobiona dookolnie na szyjce poziomymi nakłuciami, pod nimi trzema poziomymi liniami rytymi. Krawędź pogrubiona, skośnie ścięta na zewnątrz, dno lekko wyodrębnione. H – 12,1 cm, R1 – 16,3 cm, R2 – 15,4 cm, R3 – 19,5 cm, R4 – 6 cm; 3 – waza typu W22, zdobiona na brzuścu rytymi wątkami metopowymi, uformowanymi przez pięć linii poziomych i sześć pionowych. Krawędź z „okapem”, dno lekko wyodrębnione. H – 12,1 cm, R1 – 16,3 cm, R2 – 15,4 cm, R3 – 19,5 cm, R4 – 6 cm; 4 – puchar typu P22, zdobiony dookolnie pod krawędzią – poziomymi nakłuciami, na szyjce – czterema poziomymi liniami rytymi, na brzuścu – do ostatniej linii przylega rząd rytych trójkątów zaszrafowanych ukośnie liniami rytymi. H – 11,8 cm, R1 – 10,8 cm, R2 – 9,8 cm, R3 – 11 cm, R4 – 6,2 cm.

Rycina 10.152: Garnek typu G111 zdobiony na szyjce poziomą listwa plastyczną. Krawędź pogrubiona, ścięta skośnie na zewnątrz, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 21 cm, R1 – 14,5 cm, R2 – 12,6 cm, R3 – 14,5 cm, R4 – 7,4 cm

Rycina 10.153: Puchar typu P1a, zdobiony na całej powierzchni i na dnie: pod krawędzią – pięcioma poziomymi liniami rytymi, miedzy czwartą i piąta – pozioma listwa plastyczną, na której umieszczono ucho pionowo przekłute (dwie dziurki), poniżej – rząd dookolnych odcisków rurką, ryte motywy kątowe w grupach zbudowanych z trzech linii ukośnych w prawo i lewo, niżej dwie poziome linie ryte, pod którymi znajdują się ukośne kreski dochodzące do dna; dno zdobione dookolnie wątkiem odcisków rurki, motywem krzyża i wpisanymi w niego watkami kątów. Krawędź pogrubiona, ścięta półkoliście, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 16,8 cm, R1 – 17 cm, R4 – 12,8 cm

Rycina 10.154: Kubek typu K22a, zdobiony pod krawędzią rytymi trójkątami zaszrafowanymi ukośnymi liniami, na szyjce – czterema poziomymi liniami rytymi, na brzuścu – ukośnymi, łukowatymi listewkami, na których znajdują się – przylegające do linii poziomych linii rytych – ryte trójkąty. Krawędź skośnie ścięta na zewnątrz, dno wyodrębnione. H – 11,5 cm (bez ucha), 13 cm (z uchem), R1 – 16,7 cm, R2 – 16,4 cm, R3 – 20,6 cm, R4 – 8,3 cm.

Rycina 10.155: Misa typu M21b, niezdobiona. Krawędź ścięta prosto, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 8 cm, R1 – 15,5 cm, R4 – 8 cm

Rycina 10.156: Kubek typu K22, zdobiony na szyjce dwiema poziomymi liniami rytymi, niższa przerwana płaskim guzkiem plastycznym, od którego odchodzą krótkie linie ukośne, na brzuścu dookolne, dłuższe linie ukośne. Krawędź zaokrąglona, dno lekko wyodrębnione, ucho typu ansa lunata. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 11 cm, R1 – 13,5 cm, R2 – 12 cm, R3 – 15,5 cm, R4 – 7,6 cm

Kurhan 46 (ryc. 10.157; Sulimirski 1968, Plan 24:1), 18 m średnicy, 55 cm wysokości. W warstwie dawnej próchnicy, na głębokości 35 cm, choć również głębiej, tj. 55 cm od szczytu nasypu, w odległości 2 m na północny zachód od centrum, odkryto serię w większości zdobionych naczyń. Były ustawione w dwóch równoległych rzędach o szerokości 1,5 m, długich na 2 m, zorientowanych na osi NW – SW, oznaczając miejsce pochówku (G). Po stronie zachodniej znajdowały się trzy misy (A, B, C) (ryc. 10.160:4, ryc. 10.160:3; Sulimirski 1968, Fig. 27:4, 2), po wschodniej – misa oraz dwa kubki (g, h, j) (ryc. ryc. 10.158, ryc. 10.159, ryc. 10.161; Sulimirski 1968, Plate 18:9), zaś dalej leżały tulipanowaty garnek oraz misa (k, l) (ryc. 10.160:1, ryc. 165:5; Sulimirski 1968, Fig. 27:1, 3). Misa z dwoma uchwytami (F) (ryc. 10.162; Sulimirski 1968, Plate 17:8), która spoczywała między dwoma rzędami, oznaczała południowy skraj grobu (G). Na N od grobu, nieco poza wschodnim rzędem, leżała kolejna misa (i) (ryc. 10.160:6; Sulimirski 1968, ryc. 27:9). Dwa kolejne naczynia: doniczkowaty kubek ze zdobionym dnem (E) (ryc. 10.163; Sulimirski 1968, Plate 18:13) oraz tulipanowaty garnek (D), odkryto około 2 m na S od centrum, na głębokości 30 cm; były mocno zniszczone przez orkę. Prawdopodobnie oznaczały miejsce kolejnego pochówku (H), lecz nie natrafiono na ślady szkieletu.

Rycina 10.157: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 46 (Sulimirski 1968, Plan 24:1)

Rycina 10.158: Puchar typu P22, zdobiony na szyjce rytą poziomą drabinką z ukośnymi szczebelkami. Krawędź ścięta prosto, dno lekko wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 8,5 cm, R1 – 8,5 cm, R2 – 8 cm, R3 – 8,7 cm, R4 – 5,2 cm

Rycina 10.159: Misa typu M21, niezdobiona. Krawędź ścięta prosto, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 5,5 cm, R1 – 8,1 cm, R3 – 9 cm, R4 – 5,5 cm

Rycina 10.160: 1 – waza typu W22, zdobiona dookolnie pod krawędzią poziomymi nakłuciami, na szyjce i brzuścu – sześcioma poziomymi liniami rytymi i dwoma pionowymi rzędami nakłuć w poprzek linii poziomych, na przedłużeniu nakłuć występują dwa guzy plastyczne, a na tej samej wysokości, znajdują się ryte trójkąty zaszrafowane ukośnymi liniami, przylegające od dołu do linii rytych (układ guzy – trójkąty powtarza się czterokrotnie). Krawędź ścięta na zewnątrz, dno niewyodrębnione. H – 17,4 cm, R1 – 20,5 cm, R2 – 19,7 cm, R3 – 25 cm, R4 – 12 cm; 2 – garnek typu G111, zdobiony na szyjce pozioma listwą plastyczną. Krawędź pogrubiona, skośnie ścięta na zewnątrz, dno niewyodrębnione. H – 21,4 cm, R1 – 12,5 cm, R2 – 11,3 cm, R3 – 15,8 cm, R4 – 7,3 cm; 3 – waza typu W21, zdobiona dookolnie na szyjce poziomymi nakłuciami, na brzuścu – sześcioma poziomymi liniami rytymi, poniżej których znajdują się grupy łuczków współśrodkowych (po cztery). Krawędź pogubiona i ścięta na zewnątrz, dno lekko wyodrębnione. H – 9,7 cm, R1 – 15,5 cm, R2 – 14,2 cm, R3 – 15 cm, R4 – 7,5 cm; 4 – waza typu W21, zdobiona na szyjce sześcioma poziomymi liniami rytymi, na brzuścu – grupami pionowych linii rytych w grupach po sześć. Krawędź pogrubiona, skośnie ścięta na zewnątrz, dno niewyodrębnione. H – 9 cm, R1 – 14,5 cm, R2 – 13,1 cm, R3 – 14,2 cm, R4 – 5,2 cm; 5 – waza typu W21, zdobiona dookolnie pod krawędzią poziomymi nakłuciami, na szyjce i brzuścu – dziewięcioma poziomymi liniami rytymi i dwoma pionowymi rzędami nakłuć w poprzek linii poziomych, na przedłużeniu nakłuć występują dwa guzy plastyczne, a na tej samej wysokości, znajdują się ryte trójkąty zaszrafowane ukośnymi liniami, przylegające od dołu do linii rytych (układ guzy – trójkąty powtarza się czterokrotnie). Krawędź ścięta na zewnątrz, dno wyodrębnione. H – 10,2 cm, R1 – 14,3 cm, R2 – 13 cm, R3 – 15 cm, R4 – 7,3 cm; 6 – misa typu M121, zdobiona listwa plastyczną pod krawędzią. Krawędź pogrubiona, ścięta skośnie do wnętrza, dno wyodrębnione. H – 8,7 cm, R1 – 14,6 cm, R2 – 14 cm, R3 – 14,3 cm, R4 – 6,5 cm

Rycina 10.161: Puchar typu P1, niezdobiony. Krawędź ścięta prosto, lekko odchylona, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 7,4 cm R1 – 8 cm, R2 – 7,6 cm, R3 – 7,9 cm, R4 – 6,4 cm

Rycina 10.162: Waza typu W11a (z uchami), zdobiona na brzuścu ośmioma poziomymi liniami rytymi i przylegającymi do nich rytymi trójkątami zaszrafowanymi ukośnie liniami rytymi. Krawędź zaokrąglono, dno lekko wyodrębnione, ucha taśmowate. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 14,5 cm (bez uch), 15,5 cm (z uchami), R1 – 16 cm, R3 – 21,8 cm, R4 – 9 cm

Rycina 10.163: Puchar typu P1, zdobiony na całej powierzchni: przy wylewie i dnie – dookolnymi, poziomymi nakłuciami, miedzy nimi – naprzemianlegle – pięcioma pionowymi liniami rytymi oraz grupami rytych linii ukośnych; dno zdobione motywem krzyżowym przecinających się linii rytych (sześciu i czterech w grupie). Krawędź ścięta prosto i wychylona na zewnątrz, dno niewyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 9,8 cm, R1 – 11,7 cm, R4 – 10,3 cm

Kurhan 47 (ryc. 10.164; Sulimirski 1968, Plan 24:2), 16 m średnicy, 40 cm wysokości, zniszczony orką. W warstwie ornej, na całej powierzchni podkurhanowej, zarejestrowano porozrzucane luźne fragmenty czerwono wypalonej gliny (a), mocno wypalone fragmenty ceramiki oraz kilka odłupków krzemiennych. Skupiały się one w szczególności wewnątrz powierzchni o wymiarach 3 m × 2 m, usytuowanej na S od centrum (b), gdzie tworzyły warstwę o grubości 20 cm. Znajdowała się ona na próchnicy pierwotnej, ponad pochówkiem, zorientowana była na osi N – S. Miejsce pochówku było doskonale oznaczone czterema jamami o średnicy 40-50 cm (d-1-4), wkopanymi w dawną powierzchnię na głębokość około 50 cm. Jamy były wypełnione wypaloną gliną, zawierały popiół, węgle drzewne oraz kilka zwapnionych kości, te ostatnie zalegały głównie nad jamami, a fragmenty czaszki znajdowały się na południowym krańcu (e). Między dwiema południowymi jamami, w dawnym humusie stało, odwrócone dnem do góry, głębokie naczynie (c) (ryc. 10.165:1; Sulimirski 1968, Fig. 31:7), potłuczone na kawałki; górna część większego naczynia z szyjką pokrytą równoległymi rowkami (f) (ryc. 10.165:2; Sulimirski 1968, Fig. 31:9) została odkryta między dwiema zachodnimi jamami, zaś blisko południowo-zachodniej jamy znajdowało się większe skupisko węgla (g).

Rycina 10.164: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 47 (Sulimirski 1968, Plan 24:2)

Rycina 10.165: 1 – misa typu M21, niezdobiona. Krawędź zaokrąglona, dno wyodrębnione. H – 9,5 cm, R1 – 28 cm, R3 – 30,5 cm, R4 – 12 cm; 2 – puchar (?) zachowany częściowo, zdobiony na szyjce ośmioma poziomymi żłobkami. Krawędź zaokrąglona. R1 – 19,5 cm, R2 – 15,5 cm

Kurhan 48 (ryc. 10.166; Sulimirski 1968, Plan 24:3), 16 m średnicy, 50 cm wysokości. Miejsce pochówku zostało odkryte na głębokości 70 cm, ok. 1 m na W od centrum. Pokrywało ono obszar o powierzchni 2,3 m (W – E) × 1,9 m (N – S) zagłębiony około 10 cm w warstwę próchnicy pierwotnej. Jego północna część (b) była intensywnie wybrukowana głazami o średnicy 20-25 cm, a w zachodniej części były to dwie warstwy mniejszych kamieni. Część południowa (c), otoczona podobnymi głazami, była pokryta wielką płytą z piaskowca lub warstwą mocno scementowanego piasku z wygładzoną powierzchnią. Dwa naczynia: kubek z uchem oraz misa (b-1,2) (ryc. 10.168:1; Sulimirski 1968, Fig. 30:9) stały na zachodnim skraju grobu, a w pobliżu leżał wąski, kamienny topór bojowy (ryc. 10.169; Sulimirski 1968, Fig. 35:13), o długości 12 cm, dobrze wykonany, typu późnego (b-6). W południowo-zachodnim narożniku znaleziono następujące naczynia: trzy tulipanowate garnki (4a, 4, 5) (ryc. 10.167, ryc. 10.168:3, 4; Sulimirski 1968, Fig. 30:2, 7; Plate 19:4) oraz wazę z dwoma uchwytami (b-3) (ryc. 10.168:2; Sulimirski 1968, Fig. 30:1). Między północną i południową stroną grobu znajdowała się duża koncentracja węgla (d). Musiał być to podwójny pochówek, lecz nie natrafiono na jakiekolwiek pozostałości szkieletu.

Rycina 10.166: Komarów. Zdigitalizowany plan kurhanu 48 (Sulimirski 1968, Plan 24:3)

Rycina 10.167: Garnek typu G112, niezdobiony. Krawędź ścięta półkoliście, dno lekko wyodrębnione. Domieszka tłuczonego kamienia i krzemienia. H – 14,2 cm, R1 – 12,5 cm, R2 – 11,3 cm, R3 – 12,3 cm, R4 – 7,2 cm

Rycina 10.168: 1 – waza typu W22, zdobiona na szyjce trzema poziomymi liniami plastycznymi, na brzuścu – dookolnie – niezamkniętymi od góry, rytymi trójkątami zaszrafowanymi liniami ukośnymi, poniżej – dookolnie – czterema podkowiastymi łuczkami plastycznymi. Krawędź zaokrąglona, dno niewyodrębnione. H – 12,5 cm, R1 – 14 cm, R2 – 13 cm, R3 – 16 cm, R4 – 6 cm; 2 – amfora typu A112a, niezdobiona. Krawędź zaokrąglona, dno lekko wyodrębnione, ucha typu ansa lunata. H – 15,5 cm, R1 – 14,3 cm, R2 – 13,8 cm, R3 – 17 cm, R4 – 6,5 cm; 3 – garnek typu G111, zdobiony na szyjce pozioma listwa plastyczną. Krawędź pogrubiona, zaokrąglona, dno lekko wyodrębnione. H – 21,5 cm, R1 – 16,3 cm, R2 – 14,8 cm, R3 – 18,5 cm, R4 – 10,6 cm; 4 – puchar typu P22, zdobiony na szyjce sześcioma poziomymi liniami rytymi, po trzy w dwóch grupach, na brzuścu – poziomą listwą plastyczną, pod nią – dookolnie – ukośnymi krótkimi liniami rytymi współtworzącymi motywy kątowe (po pięć w grupie). Krawędź pogrubiona, skośnie ścięta na zewnątrz, dno niewyodrębnione. H – około 21,5 cm, R1 – 18,5 cm, R2 – 16,3 cm, R3 – 19 cm, R4 – 10,8 cm

Rycina 10.169: Toporek kamienny. Wymiary: 12 cm × 4 cm × 3,5 cm

Kurhan 49, 15 m średnicy, 60 cm wysokości. Odkryto zaledwie kilka odłupków krzemiennych, pojedyncze grudki wypalonej gliny, bardzo małe kawałki węgla oraz nieliczne, bardzo małe, niecharakterystyczne skorupy. Wszystko odnotowano na warstwie próchnicy pierwotnej, na głębokości 40 cm, a rozproszone były w centrum kurhanu, na powierzchni o średnicy 4 m.

Kurhan 50 (Sulimirski 1968, Plan 25:2) znajdował się blisko opisanego wyżej, tworząc z nim osobną grupę. Miał 19 m średnicy, 1 m wysokości. Zaraz pod warstwą humusu, w centrum kurhanu, natrafiono na siekierkę krzemienną (d) (Sulimirski 1968, Fig. 16:17), długości 9 cm, o przekroju czworokątnym oraz kamienny topór bojowy (e) typu y-2 (Sulimirski 1968, Fig. 13:9), o długości 10 cm, który musiał zostać wcześniej przepalony. Oba zabytki odkryto na głębokości 35 cm. Głębiej (70 cm), w części centralnej (c) zarejestrowano skorupy (b), grudki przepalonej gliny oraz małe kawałki węgla drzewnego, rozrzucone na powierzchni o średnicy 6,5-7 m. W części południowej tej powierzchni, około 4 m na S od centrum, natrafiono na drobne nagromadzenia zwapnionych kości ludzkich (g), kilka skorup należących do dużego naczynia (f) oraz zgniecioną dużą, głęboką misę z zawiniętą krawędzią (i) (Sulimirski 1968, Fig. 31:2). Skorupy odkryto na całej powierzchni (b), fragmenty z jej południowego skraju pochodziły z tego samego naczynia o nieznanym kształcie.

Około 2 m na południowy wschód od centrum natrafiono na osiem niewielkich głazów, które tworzyły okrąg o średnicy 1 m na próchnicy pierwotnej (h), wypełniony węglem drzewnym, odkryto tu także skorupę dużego, wspomnianego powyżej naczynia (bf).

Kurhan 51, 16 m średnicy, 55 cm wysokości, częściowo zniszczony przez przechodzącą przez niego drogę. Odkryto jedynie węgle zdeponowane na głębokości 30-40 cm, około 2,5 m na S od centrum, rozproszone cienką warstewką na powierzchni o długości 2,5 m i szerokości 50 cm. W nasypie znaleziono trzy skorupy pochodzące z dużego, cienkościennego naczynia, z czarną, polerowaną powierzchnią, zapewne zbliżonego typem do dużego dzbana z kurhanu 20.

Kurhan 52 (Sulimirski 1968, Plan 25:1), 16 m średnicy, 85 cm wysokości. Blisko centrum, na szczycie kurhanu, zaraz po usunięciu humusu, odkryto duży głaz (a). W centralnej partii nasypu, na głębokości ok. 70 cm, na próchnicy pierwotnej, zarejestrowano warstwę o wymiarach 3,5 m × 2 m, zorientowaną na osi NW – SE. Składała się ona z drobnych i większych fragmentów zwęglonego drewna, w którym natrafiono na zwapnione kości ludzkie oraz kilka zniszczonych wkładek krzemiennych (b).

Kurhan 53 (Sulimirski 1968, Plan 26:1). Wraz z kopcem 54 tworzył osobną grupę. Miał 20 m średnicy i 1 m wysokości. Około 2,5 m na N od centrum zaraz pod warstwą humusu natrafiono na wielki głaz (d). Jakieś 3 m na E od centrum, na głębokości 40-50 cm, odkryto węgle (b) rozproszone na powierzchni o średnicy 50 cm, natomiast kilka metrów dalej na południowy zachód znaleziono kilka fragmentów węgla.

Na dawnym humusie, na głębokości 70 cm, około 2,5 m na N od centrum, pod głazem, leżał drapacz krzemienny lub nóż (g) oraz fragmenty węgla drzewnego. Podobne skupisko węgli odkryto 2,5 m na południowy wschód od centrum, na próchnicy pierwotnej (e), a obok grudkę czerwonej ochry (d) i kolejny kamienny drapacz lub nóż (f), które znajdowały się na tym samym poziomie. Nie znaleziono śladów szkieletu.

Kurhan 54, 15 m średnicy, 50 cm wysokości. Duży głaz odkryto zaraz pod humusem, w odległości 2 m na południowy wschód od centrum, natomiast na W od centrum znaleziono skupisko węgli, zalegające na tym samym poziomie. Niczego więcej nie odnaleziono w nasypie ani pod nim.

Kurhan 55 tworzył grupę kurhanów wraz z nr 31. Miał 16 m średnicy i 65 cm wysokości. Na dawnej powierzchni, na głębokości 65 cm natrafiono na niemal całkowicie zgnieciony kubek (a), który leżał w odległości 2 m na N od centrum. Skorupy niekompletnego dużego naczynia leżały na tym samym poziomie, około 2 m na E od centrum (b), a głębokie, zdobione naczynie (c) (ryc. 10.170; Sulimirski 1968, Fig. 27:7) znajdowało się 2 m na S od centrum. Nie odkryto śladów szkieletu.

Rycina 10.170: Misa typu M22, zachowana częściowo, zdobiona na krawędzi i pod krawędzią wątkami zwielokrotnionych rytych kątów, poniżej – dwa dookolne rzędy kolistych nakłuć. Krawędź pogrubiona skośnie ścięta do wnętrza. H – 5,1 cm, R1 – 18 cm, R4 – około 8 cm

Kurhan 56. Odosobniony nasyp na skraju lasu Medynia. Miał 16 m średnicy, 45 cm wysokości. Niczego w nim nie odkryto.

Kurhan 57 wraz z kurhanami 39, 40 i 42 tworzył część skrajnie zachodniej grupy kopców zbadanych na tym cmentarzysku. Miał 15 m średnicy, 50 cm wysokości i był zniszczony orką. Odkryto jedynie odłupek krzemienny oraz drapacz, który znajdował się 3 m na E od centrum, w warstwie ornej.

Kurhan 58. Należał do grupy składającej się z dwóch kopców (wraz z nr. 30) usytuowanej poza cmentarzyskiem, w dolnej partii wzgórz. Miał 15 m średnicy, 35 cm wysokości i był mocno zniszczony orką. Cztery metry na S od centrum, w warstwie ornej, odkryto odłupek krzemienny, a w odległości 1,5 m na E od centrum zaobserwowano trójkątną w planie jamę, którą wkopano w warstwę dawnej próchnicy. Miała ona 60-65 cm średnicy, 50 cm głębokości (80 cm od szczytu nasypu) i była wypełniona węglem drzewnym oraz wypaloną na czerwono gliną.

Kurhan 59 (Sulimirski 1968, plan 27:2) znajdował się około 150 m na S od powyższej grupy, również poza cmentarzyskiem. Miał 24 m średnicy, 1 m wysokości, lecz znaczna część jego południowo-zachodniej partii została zniszczona przez strumień. Na szczycie kurhanu, w jego centralnej części, zaraz pod warstwą orną, natrafiono na ślady paleniska (a) o średnicy 1 m. Zarejestrowano warstwę o miąższości 10 cm, składającą się z wypalonej gliny, popiołów oraz węgla drzewnego. Również na szczycie nasypu, pod warstwą orną, około 3,5 m na południowy wschód od centrum, odkryto duży rdzeń krzemienny w kształcie siekierki z obuchem lub w kształcie młota (b), o długości 9 cm. Na dawnej próchnicy, na głębokości 60 cm, odkryto obszar o wymiarach 3,5 m × 2 m, zorientowany na osi W – E. Wewnątrz niego natrafiono na porozrzucane fragmenty węgla drzewnego (f), zwłaszcza w części zachodniej. Około 2 m na N, jakieś 10 cm wyżej (50 cm od szczytu nasypu) spoczywała niestarannie wykonana siekierka z łupka krzemionkowego (c), o długości 10 cm. Dalej na N, w odległości 5 m od centrum kurhanu, na warstwie dawnego humusu, odkryto obszar pokryty węglem drzewnym, o wymiarach 2 m × 1 m (d), a 5 m na E od centrum, lecz na tym samym poziomie, natrafiono na odłupek krzemienny (e). Nie odkryto śladów szkieletu.

Kurhan 60. Pojedynczy kopiec w centralnej partii cmentarzyska. Miał 15 m średnicy i 40 cm wysokości. W nasypie odkryto kilka małych fragmentów węgla drzewnego, a na próchnicy pierwotnej, na głębokości 40 cm, w centrum kurhanu, odnotowano kawałki węgla. Nie odkryto niczego więcej.

Kurhan 61 (Sulimirski 1968, Plan 26:2) tworzył grupę składającą się z dwóch nasypów (wraz z nr. 62). Miał 15 m średnicy i 40 cm wysokości. Na południowy wschód od centrum odkryto siedem kamieni (a), o średnicy 10 cm, które zalegały na głębokości 20 cm, zaraz pod humusem leśnym. Pięć z nich tworzyło nieregularny okrąg o średnicy 2 m, a szósty stał w jego środku. Pod kamieniami, na głębokości 40 cm, odkryto czworokątny obszar z zaokrąglonymi narożnikami (c). Powierzchnia ta miała wymiary 1,6 m × 80 cm i pokryta była wypaloną na czerwono gliną do głębokości 20 cm (60 cm od szczytu kurhanu). Jednakże nie odkryto tam żadnych węgli ani popiołu, została ona oczyszczona ze wszelkich pozostałości stosu. Nie znaleziono jakichkolwiek śladów szkieletu ani darów grobowych. Jedynie 2 m na południowy zachód od omawianego obszaru, na tym samym poziomie (próchnica pierwotna) leżały fragmenty węgli (b).

Kurhan 62. Blisko powyższego. Miał 15 m średnicy, 40 cm wysokości. Nie odkryto w nim niczego poza węglem, który zalegał na dawnym humusie, na głębokości 50 cm, 1,5 m na południowy wschód od centrum, w warstwie o miąższości 1 cm, o długości 1m i szerokości kilku centymetrów.

Kurhan 63 (Sulimirski 1968, Plan 26:3) tworzył część grupy składającej się z czterech kopców. Miał 15 m średnicy i 55 cm wysokości. Na warstwie próchnicy pierwotnej, na głębokości 55 cm, blisko centrum kurhanu, odkryto niemal kompletnie rozłożony szkielet, złożony w skurczonej pozycji, z głową skierowaną na W (a). Obok jego głowy leżał topór bojowy (b) (typ y-3) wykonany z zielonkawego kamienia, o długości 11 cm, dobrze wygładzony, obok znajdował się krzemienny drapacz lub rylec (c).

Kurhan 64 (Sulimirski 1968, Plan 16:2) wzniesiono poza cmentarzyskiem na stoku, około 450 m na E od dużej grupy nasypów z epoki brązu. Miał 18 m średnicy, 40 cm wysokości i był dosyć mocno zniszczony orką. W kilku miejscach odkryto niecharakterystyczne skorupy neolityczne, które zalegały zaraz pod warstwą orną (a); pochodziły one ze średniej wielkości pucharu z grubymi ściankami. W odległości 2 m na południowy zachód od centrum odkryto miejsce pochówku (b), o dł. 2 m, zorientowanego na osi SW – NE, a szerokiego jedynie na 60 cm. Jego południowo-wschodnia strona została zniszczona w trakcie budowy rowu drenażowego. Na północno-wschodnim skraju grobu leżał duży kawałek węgla (c). Miejsce pochówku było oznaczone znacznie ciemniejszą ziemią, pokrywającą jego powierzchnię, lecz jej miąższość nie przekraczała kilku centymetrów. Nie odkryto śladów szkieletu.

Kurhan 65. Był to pojedynczy nasyp położony około 75 m na południowy wschód od kurhanu 4. Znajdował się blisko granic Kryłosu, miał 15 m średnicy, 40 cm wysokości i był zniszczony orką. Zarejestrowano ślady poprzednich badań w postaci wkopu przecinającego nasyp z W na E, o szerokości 2 m. W części wschodniej wykopano rów drenażowy. Na skrzyżowaniu obu tych wykopów znaleziono południowo-zachodni narożnik grobu (b), a jego powierzchnia miała wymiary 1 na 1 m. Grób był zorientowany na osi N – S i wkopany kilka centymetrów w warstwę dawnej próchnicy. W luźnym i ciemnym wypełnisku odkryto zwapnione kości, lecz nie natrafiono na dary grobowe. Na dawnym poziomie, około 1,5 m na W od grobu, natrafiono na odłupek krzemienny (a), zaraz na skraju starego wykopu.