7 Cmentarzysko w Daszawie/Dašavie (ryc. 7.1 i ryc. 7.2)

Rycina 7.1: Usytuowanie cmentarzyska w Daszawie na tle innych nekropoli kurhanowych

Rycina 7.2: Usytuowanie cmentarzyska w Daszawie - wideo

7.1 Charakterystyka środowiska geograficznego

Cmentarzysko w Daszawie jest położone w międzyrzeczu Stryja, a dokładniej Bereźnicy, która płynie wschodnim skrajem doliny Sukiela, dopływu Świcy.

Obszar, na którym zlokalizowano kurhany, leży w strefie wierzchowinowej Wysoczyzny Morszyńskiej. Wysokości odnotowane na obszarze całej wysoczyzny mieszczą się w przedziale 320-380 m n.p.m. w części południowej. Kurhany związane są z północną, niższą częścią opisywanej wysoczyzny. Rzędne poziomu wysoczyznowego odpowiadają drugiemu co do wysokości poziomowi morfologicznemu Przedkarpacia. Na omawianym obszarze jest to najwyższy poziom ukształtowany przez procesy denudacyjne, a następnie przykryty żwirem i lessem. Ostatnie badania wskazały, że akumulacja lessów odbywała się głównie w trzech etapach w pleniglacjale (Łanczont, Bogucki 2007). Less był nawiewany z W na E, o czym świadczy malejąca średnica ziarna osadów pylastych w kierunku wschodnim, na obszarach jego depozycji.

Lokalizacja większości kurhanów związana jest z rzędnymi 310-335 m n.p.m. Są to wysokości odpowiadające poziomowi Łojewej w północnej części Wysoczyzny Morszyńskiej (VI poziomu morfologicznego). Wszystkie analizowane kurhany leżą w pobliżu cieków drugiego i trzeciego rzędu (Krechówka, Machliniec). W dolinach rzek zaznaczają się wyraźne poziomy terasowe. Wyróżnić można plejstoceńskie terasy V-II oraz terasy holoceńskie. Terasy V-II rozwinięte są w dolinach dopływów Dniestru. Najniższa terasa I oraz równina zalewowa, znajdujące się w dolinie rzecznej, ukształtowane zostały w późnym vistulianie i holocenie. W dolinie Świcy rozwinięte są trzy terasy plejstoceńskie. Cokoły teras zbudowane są z aluwiów głazowo-żwirowo-piaszczystych. Terasa V występuje 50-70 m powyżej koryta, terasa IV ze środkowego plejstocenu – 35-50 m, terasa III – 35-25 m, a terasa II – 8-15 m ponad korytem. Dwie ostatnie wymienione terasy pochodzą z górnego plejstocenu, natomiast terasa I, o wysokości 2,5-4 m nad koryto, z holocenu (Gębica, Jacyszyn 2012).

Ze stoków Wysoczyzny Morszyńskiej biorą początek liczne mniejsze cieki wpływające do Bereźnicy oraz do Świcy, np. Krechówka i Machliniec, który uchodzi do Krechówki. Rzeki płyną głębokimi jarami wyciętymi w lessach. Krawędzie wysoczyzn charakteryzują się obecnością rozwiniętych form erozyjnych (wąwozów). Specyfiką obszaru jest dolny odcinek Stryja, który uchodzi do Kotliny Stryjsko-Żydaczowskiej, jednej z dwóch kotlin (wraz z Kotliną Samborską) zaliczanych do Kotliny Górnego Dniestru (Kravchuk 1999). Jej geneza, tak jak w przypadku innych kotlin, jest uwarunkowana tektonicznie. Stryj, przepływając przez kotlinę, w wielu miejscach przyjmuje układ wielokorytowy, co świadczy o dziczeniu rzeki, spowodowanym nadmiarem niesionego materiału, przy mniejszym spadku rzeki na obszarze kotliny. Różnice wysokości względnej na badanym obszarze pomiędzy partiami wysoczyznowymi a dnem doliny rzecznej największe są w części południowej i wynoszą około 60 m.

7.2 Układ przestrzenny cmentarzyska

Podczas prospekcji terenowej odnotowano 35 kurhanów usytuowanych w układzie liniowo-grupowym na kulminacji i północno-wschodnich zboczach wzniesienia o przebiegu NE – SW (ryc. 7.3, ryc. 7.4). Tworzą one kilka oddzielonych od siebie zgrupowań, rozciągniętych na przestrzeni około 2,5 km. Różnice wysokości między najwyżej i najniżej położonymi kurhanami wynoszą około 24 m (310-334 m). Na północnym zachodzie znajduje się koncentracja 19 kopców (kurhany niebadane – na mapie bez numeracji) o układzie grupowym, skoncentrowanych na powierzchni (N – S: E – W) 0,7 × 0,5 km. Na SE od niej, w odległości 0,5 km, odnotowano grupę składającą się z trzech kurhanów (nr 152-154). Na SW, w odległości 420 m, znajduje się pojedynczy tumulus (nr 151), a 180 m na S od niego – grupa czterech kopców wzniesionych w układzie liniowym NW – SE (nr 147-150) na przestrzeni 80 m. Dalej w kierunku SE, w odległości 450 m, udokumentowano siedem kopców usytuowanych liniowo na osi N – S (nr 140-146) na przestrzeni 140 m (ryc. 7.5). Ostatnią, niebadaną mogiłę zarejestrowano 300 m na SE od wspomnianej grupy kurhanów.

Rycina 7.3: Daszawa. Cyfrowy model wysokościowy cmentarzyska (po lewej). Daszawa. Cyfrowy model wysokościowy cmentarzyska z numeracja kurhanów (po prawej)

Rycina 7.4: Daszawa. Usytuowanie kurhanów na mapie satelitarnej (Yandex)

Rycina 7.5: Daszawa. Układ przestrzenny centralnej części południowej grupy kurhanów

7.3 Charakterystyka kurhanów (centralna część nekropoli)

Kurhan 140 (ryc. 7.6, ryc. 7.7) udokumentowano w S części nekropoli, w lesie bukowym, w grupie siedmiu kopców, na wysokości 332,5 m n.p.m. Znajduje się on w odległości 20 m na SE od kopca 144 i 8 m na W od tumulusa 141. Współrzędne geograficzne: N – 49°14’617’’; E – 024°00’814’’. Kształt kolisty, średnica 24 m, wysokość 2 m. W części centralnej widoczny jest płytki wkop rabunkowy.

Rycina 7.6: Kurhan 140. Widok od E

Rycina 7.7: Kurhan 140. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 141 (ryc. 7.8) jest zlokalizowany w centralnej części grupy siedmiu kopców, na wysokości 332,5 m n.p.m., w odległości 8 m na E od kurhanu 140. Współrzędne geograficzne: N – 49°14’605’’; E – 024°00’810’’. Kształt kolisty, średnica 13 m, wysokość 0,4 m.

Rycina 7.8: Kurhan 141. Widok od SW

Kurhan 142 (ryc. 7.9, ryc. 7.10) znajduje się w odległości 30 m na NE od kurhanu 140, na wysokości 333 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°14’610’’; E – 024°00’813’’. Kształt kolisty, średnica 13 m, wysokość 0,5 m.

Rycina 7.9: Kurhan 142. Widok od W

Rycina 7.10: Kurhan 142. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 143 (ryc. 7.11, ryc. 7.12) – skrajny w grupie siedmiu tumulusów – był usytuowany w odległości 22 m na N od kopca 144, na wysokości 333 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°14’637’’; E – 024°00’818’’. Kształt kolisty, średnica 23 m, wysokość 1,2 m. W kurhanie zaobserwowano rozległe wkopy rabunkowe.

Rycina 7.11: Kurhan 143. Widok od W

Rycina 7.12: Kurhan 143. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 144 (ryc. 7.13, ryc. 7.14) zarejestrowano w N części wspomnianego zgrupowania kopców, 7 m na S od mogiły 140, na wysokości 331,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°14’628’’; E – 024°00’797’’. Kształt kolisty, średnica 14 m, wysokość 0,5 m.

Rycina 7.13: Kurhan 144. Widok od E

Rycina 7.14: Kurhan 144. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 145 (ryc. 7.15, ryc. 7.16) udokumentowano w S partii grupy siedmiu kopców, 15 m na W od kurhanu 146, na wysokości 332,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°14’582’’; E – 024°00’833’’. Kształt kolisty, średnica 18 m, wysokość 1,8 m.

Rycina 7.15: Kurhan 145. Widok od NE

Rycina 7.16: Kurhan 145. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 146 (ryc. 7.17, 7.18) znajduje się na S skraju omawianej grupy kopców, w odległości 15 m na E od kurhanu 145, na wysokości 332 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°14’569’’; E – 024°00’820’’. Kształt kolisty, średnica 11 m, wysokość 0,3 m. Wykonano badania geomagnetyczne kopca.

Rycina 7.17: Kurhan 146. Widok od S

Rycina 7.18: Kurhan 146. Plan sytuacyjno-wysokościowy i profil

Kurhan 147 (ryc. 7.19) udokumentowano w S części grupy czterech kopców, na wysokości 331 m n.p.m., w odległości 15 m na NW od kurhanu 148. Współrzędne geograficzne: N – 49°14’747’’; E – 024°01’080’’. Kształt kolisty, średnica 21 m, wysokość 2,5 m.

Rycina 7.19: Kurhan 147. Widok od SE

Kurhan 148 (ryc. 7.20) wzniesiono na S skraju koncentracji czterech kopców, na wysokości 331 m n.p.m., w odległości 15 m na SE od kurhanu 147. Współrzędne geograficzne: N – 49°14’737’’; E – 024°01’085’’. Kształt kolisty, średnica 14 m, wysokość 1 m.

Rycina 7.20: Kurhan 148. Widok od E

Kurhan 149 (ryc. 7.21) odnotowano w ramach koncentracji czterech kurhanów, 8 m na N od monumentu 147, na wysokości 331 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°14’753’’; E – 024°01’081’’. Kształt kolisty, średnica 13 m, wysokość 0,6 m.

Rycina 7.21: Kurhan 149. Widok od NW

Kurhan 150 (ryc. 7.22) znajduje się na N skraju wspomnianej grupy czterech kopców, 45 m na NW od kurhanu 149, na wysokości 331 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°14’770’’; E – 024°01’062’’. Kształt kolisty, średnica 13 m, wysokość 0,4 m.

Rycina 7.22: Kurhan 150. Widok od W

Kurhan 151 (ryc. 7.23) zarejestrowano na N od zgrupowania czterech kopców, 180 m na NE od kurhanu 150, na wysokości 323,5 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°14’941’’; E – 024°01’032’’. Kształt kolisty, średnica 10 m, wysokość 3 m. Kurhan mocno zarośnięty wysoką trawą i krzewami.

Rycina 7.23: Kurhan 151. Widok od W

Kurhan 152 (ryc. 7.24) wchodzi w skład grupy trzech monumentów, usytuowanych ponad 400 m na NE od kopca 151, na wysokości 332 m n.p.m. Znajduje się on na zrębie, między kurhanami 153 i 154, w odległości około 25 m na NE od pierwszego i w podobnej odległości na SE od drugiego. Współrzędne geograficzne: N – 49°15’014’’; E – 024°01’436’’. Kształt kolisty, średnica 19 m, wysokość 1 m.

Rycina 7.24: Kurhan 152. Widok od SE

Kurhan 153 (ryc. 7.25) udokumentowano we wspomnianej grupie trzech kopców, 25 m na SW od kurhanu 152, na wysokości 321 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°15’004’’; E – 024°01’452’’. Kształt kolisty, średnica 18 m, wysokość 0,8 m.

Rycina 7.25: Kurhan 153. Widok od N

Kurhan 154 (ryc. 7.26) jest najbardziej na N wysuniętym monumentem w grupie trzech kopców. Zarejestrowano go 25 m na NE od kurhanu 152, na wysokości 323 m n.p.m. Współrzędne geograficzne: N – 49°15’023’’; E – 024°01’455’’. Kształt kolisty, średnica 20 m, wysokość 0,5 m.

Rycina 7.26: Kurhan 154. Widok od S

7.4 Badania geomagnetyczne

W kwietniu 2015 r. udało się przebadać geofizycznie dwa kurhany na cmentarzysku w Daszawie (nr 142 i 146). Ujęto je w ramach dwóch oddzielnych płaszczyzn pomiarowych (ryc. 7.27). Pierwszy z kurhanów (nr 146) położony jest po północnej stronie drogi leśnej rozdzielającej stanowisko, tuż przy kolejnej dużej mogile. Zarejestrowano go w obrębie pojedynczego gridu o wymiarach 20 × 20 m, co w rezultacie daje powierzchnię 0,04 ha. Ze względu na niewielkie rozmiary tylko w nieznacznym stopniu wyróżnia się w terenie. Co więcej nasyp kurhanu jest podcięty przebiegającymi w sąsiedztwie duktami leśnymi, które zapewne przyczyniły się do zniwelowania nasypu. Pomimo braku oznak rozkopywania, ma on wiele innego typu śladów ingerencji ludzkich, datowanych na czasy współczesne. Zaliczamy do nich pozostałości ognisk oraz liczne „śmieci” pozostawione zarówno na jego powierzchni, jak i w bliskim otoczeniu. Przedmioty te istotnie wpłynęły na wyniki pomiarów, co obrazuje rycina (ryc. 7.28).

Rycina 7.27: Daszawa, kurhan 146. Usytuowanie obszaru badań geomagnetycznych (po lewej). Daszawa, kurhan 142. Usytuowanie obszaru badań geomagnetycznych (po prawej)

Rycina 7.28: (na lewo). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 146 na stanowisku Daszawa (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20 × 20 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 146 na stanowisku Daszawa z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

Zarys kopca jest ledwo widoczny na prezentowanym obrazie i daje się wyróżnić jedynie dzięki nieregularnej, lecz dosyć rozległej anomalii o rozpiętości gradientu pola magnetycznego pomiędzy 2 a 4 nT (ryc. 7.28). Pokrywa się ona mniej więcej z centralną częścią mogiły (ryc. 7.27). Ze względu na wartość odczytu, jak i normalny charakter dipolowy anomalii, można ją uznać za efekt magnetyzacji indukcyjnej. Jest ona otoczona łuną o nieznacznie ujemnym stopniu magnetyzacji (-1 – -2 nT), która może być interpretowana jako zewnętrzny obwód mogiły (ryc. 7.28, ryc. 7.27). W centrum mogiły obserwujemy także trzy owalne anomalie o wymiarach około 1,5 × 0,5 m, skierowane dłuższym bokiem na osi W – E. Jedna z nich składa się w całości z ujemnych wartości gradientu przekraczających poziom -5 nT i symbolizuje obiekt o znacząco niższej podatności magnetycznej względem nasypu kurhanu. Dwie pozostałe przejawiają normalną polaryzację (rozleglejszy dodatni pik zlokalizowany po południowej stronie mniejszego, ujemnego piku), lecz wartość odczytów w ich przypadku jest już wyższa (między 4 a 5 nT). Ich położenie i charakter wskazuje, że przypuszczalnie mogą to być sygnały emitowane przez obiekty archeologiczne zagrzebane pod płaszczem ziemnym kurhanu. Niemniej jednak wspomniana wielość współczesnych „wtrętów” na stanowisku powoduje konieczność przyjęcia także interpretacji o nie-pradziejowym pochodzeniu materiałów je generujących (na kurhanie odnotowano np. kilka cegieł oraz ślady spalenizny). Podobne przedmioty znajdowano także w kontekście kurhanu, co dokumentują silnie spolaryzowane anomalie w zachodniej i północno-wschodniej części poligonu badawczego. W interpretacji wyników należy zatem zachować dużą dozę ostrożności.

Druga mogiła zbadana w Daszawie (nr 142) zlokalizowana jest po południowej stronie drogi, w pewnej odległości od wyżej opisanego kurhanu. W momencie rozpoczęcia prospekcji mogiła nie miała zauważalnych zniszczeń, lecz jej powierzchnię gęsto porastały drzewa (ryc. 7.27). Jej niewielkie rozmiary spowodowały, że możliwe było ujęcie jej w ramach dwóch gridów o wymiarach 10 × 10 m (0,02 ha). Dzięki temu udało się uchwycić także niewielki kontekst, kontrastujący na obrazie z odczytami pola magnetycznego cechującego samą mogiłę (ryc. 7.29). Samo tło nie odznacza się istotnymi wahaniami od stałej wartości pola (ok. 1 nT), lecz już sam kopiec wykazuje w przybliżeniu cztery anomalie o nieregularnym kształcie (ryc. 7.29). Wszystkie wskazują na poziom magnetyzacji sięgający blisko 5 nT i mogą być kojarzone z magnetyzacją indukcyjną. Niemniej jednak ich rozdzielenie opiera się na obrazie już poddanym obróbce i niekoniecznie musi świadczyć o niezależności źródeł je emitujących. Są one oddzielone jedynie wąskimi pasami obniżonej magnetyzacji, zbliżonej wartościami do obwodu kurhanu. Rozmiar omawianych anomalii pokrywa niemal cały zasięg nasypu. Mogą być one generowane zarówno przez jedną ciągłą warstwę materiału o podwyższonej podatności magnetycznej (np. warstwę spalenizny), jak i trzy położone głęboko, lecz silne magnetycznie obiekty (np. groby). Mimo wszystko silny kontrast z otoczeniem pozwala sądzić, że są one efektem czynników antropogenicznych, najpewniej związanych z budową kopca i jego użytkowaniem jako struktury funeralnej. Zasięg przestrzenny kopca może być wytyczony na podstawie okrężnego pasa ujemnych wartości lokalnie osiągających poziom -3 nT (ryc. 7.29).

Rycina 7.29: Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 142 na stanowisku Daszawa (gradientometr Bartington Fluxgate Grad 601-1; poligon pomiarowy: 20 × 20 m, gęstość próbkowania na rozstaw transektów: 0,25 × 1,0 m, interpolowana do 0,25 × 0,5m; realne wartości pola magnetycznego skompresowane w skali szarości do zakresu -5 – +5nT) (po lewej). Obraz wynikowy pomiarów magnetometrycznych kurhanu nr 142 na stanowisku Daszawa z zaznaczonymi anomaliami opisywanymi w tekście (po prawej)

7.5 Materiały archiwalne

Daszawa, powiat Stryj (wg Sulimirski 1968:130-131)

Ponad 40 kurhanów znajduje się na wysokim wzniesieniu na S od wsi. Grupy liczą od kilku do powyżej tuzina kopców. Są one połączone z kurhanami w lasach sąsiadujących ze wsiami Jeseptycze i Oleksice. Mają 20-30 m średnicy i 50 cm do 3 m wysokości. Kurhany znajdujące się na polach zostały w znacznej mierze zaorane. W 1930 r. odkryto krzemienny topór bojowy typu Fatyanovo o długości 20 cm. Wykonany był z zielonkawego kamienia, a został wyorany z jednego kurhanu na polanie. W ten sposób trafił do Instytutu Prehistorii Uniwersytetu Lwowskiego.

W 1932 r. przeprowadziłem badania dwóch kurhanów znajdujących się na obrzeżach wsi Jeseptycze, na polu ornym należącym do gospodarstwa Basiówka. Stanowiły one część grupy liczącej 12 kopców, z których jeden znajdował się w okolicach Jeseptycz. Dwa pozostałe groby kurhanowe, należące do tej grupy zostały zniszczone, jeden z nich podczas budowy domostwa, drugi został przecięty w trakcie instalacji wodociągu.

Kurhan nr I. 22 m średnicy, 70 cm wysokości. Przecięty przez drogę polną. Zarys nasypu ukazał się 20 cm poniżej humusu leśnego: najpierw miał kolor szary, a następnie stawał się coraz ciemniejszy wraz z głębokością oraz bliskością do centrum kurhanu. Humus kopalny na głębokości dawnej powierzchni został odkryty pod nasypem, na głębokości 70 cm. Miał czarniawy kolor w dolnych warstwach, następnie przechodził w calec. W warstwie starożytnej (90 cm poniżej szczytu kurhanu), 5 m od centrum odkryto kilka rozrzuconych, atypowych skorup koloru cegłówki, kilka bryłek ochry i jeden wiór krzemienny.

Kurhan nr II. Był usytuowany 35 m na południowy zachód od pierwszego, mocno zaorany, o średnicy 18 m i wysokości 50 cm. Jego przekrój pionowy był zbliżony do wcześniej opisanego. Po usunięciu nasypu, na głębokości 65 cm, odkryto trzy przedmioty leżące blisko siebie w centrum grobu oraz na warstwie próchnicy pierwotnej: całkowicie zgniecione, ułożone na boku naczynie tulipanowate, misę z dwoma uchami (ryc. 7.30; Sulimirski 1968, tabl. 17:7) oraz puchar, także całkowicie zgnieciony. Około 2 m w kierunku północnym od tych znalezisk odkryto fragment węgla drzewnego. Gleba w tym miejscu była zwapniona, zawierała popiół oraz pył węgla drzewnego, obok zaś znajdował się mały odłupek krzemienny. Grób był prawdopodobnie usytuowany gdzieś między przedmiotami a bryłkami węgla: pochówek musiał znajdować się w warstwie próchnicy pierwotnej, jednak bez wykopanej jamy. Nie odkryto śladów szkieletu.

Rycina 7.30: Amfora typu A112, zachowana fragmentarycznie. Zdobiona pod krawędzią wątkami jodełek. Krawędź zaokrąglona, dno wyodrębnione. H – 17 cm, R1 – 19,2 cm, R2 – 19,3 cm, R3 – 23,5 cm, R4 – 7,8 cm

Naczynie tulipanowate miało wysokość 26 cm, jego dolny obwód wynosił 19 cm. Miało wysuniętą na zewnątrz krawędź, płaskie dno, było pozbawione ornamentu, wykonane z gliny z dużą ilością domieszki piasku. Misa (ryc. 7.30; Sulimirski 1968, tabl. 17:7) miała 14 cm wysokości, średnicę 19,5 cm, dwa ucha naprzeciwko siebie oraz ryty ornament jodełkowy poniżej wylewu. Jego rekonstrukcja okazała się niemożliwa. Wszystkie naczynia wykonano w ten sam sposób, były niewystarczająco wypalone i kruche.